Odam fiziologiyasi


va  oksitosin  hosil  b o ‘ladi.  Bu  gormonlar  9


Download 5.32 Mb.
Pdf ko'rish
bet36/70
Sana28.11.2017
Hajmi5.32 Mb.
#21120
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   70

va 

oksitosin 



hosil  b o ‘ladi.  Bu  gormonlar  9 

aminokislotalardan  tashkil  topib, 

nanopeptidlar 



deyiladi.

Gipotalamo-adenogipofiz tizimi.

Adenogipofizning  gipotalamus tomonidan  nazorat qilishi

40-50  chi  yillarda  G.Xarris  portal  (darvoza)  qon  aylanishi  orqali 

gipotalamus 

bilan 

gipofiz 

o ‘rtasidagi 

b o g ‘lanishni 

k o ‘rsatib 

berdi. 

Keyinchalik,  bu  g ‘oya  rivojlanib,  gipotalamus  va  gipofiz  orasida  funksional 

b o g ‘lanishning  borligi  aniqlandi.  Gipotalamusning 

gipofizotrop  m intaqasida 



joylashgan  kichik  neyrosekretor  hujayralarida  peptidli  gormonlar  hosil 

b o ‘Iadi,  qaysiki  adenogipofizning  bez  hujayralarini  boshqaradi.  Gipofizda 

gormonlarni  sintez  qiluvchi  va  ishlab  chiqaruvchi  gormonlar 

rilizing- 

gorm onlar 

yoki 

liberinlar 



deyiladi.  Bu  jarayonni  tormozlanuvchilar  -  

ingibitor-gormonlar 



yoki 

statinlar 



deyiladi.

Gipofizotrop 

mintaqasidan 

gormonlar 

adenogipofizga 

gipofizning 

daivoza  venasi  orqali  kiradi.  Gipotalamusning  gipofizotrop  gormonlariga 

quyidagilar  kiradi  (18-jadval).

_______________ _____  

___  

___________ ___________ 18-jadval______

Qisqartirilgan  nomi 



1  Qaysi 

gormon 

ishlab

1 chiqarilishiga  ta’sir  qiladi_______

1.  Tireotropin  -   rilizing  gormon 

(tiroliberin;

TRG

2.  Luteinlovchi  gormonning  rilizing- 

^ormoni  (lulibenin)

LG-RG



............  .  i

Tiretrop  gormon  (TTG)

Gonadotrop  gormonlar  (GTT)

www.ziyouz.com kutubxonasi



3.  Kartikotropin-rilizing  gormon 

1  KRG 

j  


Adrenokortikotrop 

gormon  ! 

(kortikoliberin) 



i  (AKTG)

4.  0 ’sish  gormonining  rilizing  gormoni 

(somatoliberin)

GR-RG

0 ’sish  gormoni

5.  Prolaktinning  rilizing  gormoni 

(prolaktoliberin)

PRL-RG

Prolaktin

6.  Melanotsitlami  rag‘batlantiruvchi 

gormonining-rilizing  gormoni 

(melanoliberin)

MSG-RG

Melanotsitlarni  rag‘batlantiruvchi 

gormon

I  II.  Incibator-Rormonlar  (statinlar)

1  1.  0 ’sish  gormonining  ingibator  omili 

j  (somatostatin)

GR-IG

0 ’sish  gormoni

2.  Proliaktinning  ingibator  omili 

(prolaktostatin)

PRL-IG

Prolaktin 

;

|  3.  Melanotsitlarni  rag‘batlantiruvchi 

i  


MSG-IG 

!  Melanotsitlami  rag‘batlantiruvchi 

•  gormonning  ingibator  omili 



j  gormon.

19-jadval.

A denogipofiz  ajratadigan  gormonlar______________

Gormon 

va 

uni 

ajratadigan 

gipofiz 

bo‘lagi

Kimyoviy

tuzilishi

Ta’siri 

o ‘tadigan 

qurilma

Samarasi

Oldingi ЬоЧак



1.  Adrenokortikotrop 

!  pormon  (AKTG)

Polipeptid

Buyrak 

usti 

bezining 

p o ‘stloq 

qavati

Kortikosteriod 

gormonlar 

sintezini 

kuchaytirish

2.  Prolaktin  (PRL)

Oddiy  oqsil

:  Sut 

bezlari 

va 

sariq  tana

1 Suyaklar,

Sut 

ajralishini 



kuchaytirish,  sariq  tana 



!  rivojlanishini 

ta’minlash.

3.  0 ’sish  gormoni 

(somatotrop  gormon)

Oddiy  oqsil

mushaklar, 

y o g ‘ 



to‘qimasi



Tana 

o ‘sishini 

ta’minlash

4. 

Tireotrop  •  gormon 

(TTG)

Glikoprotein

Qalqonsimon 

bez 

1 follikulalarini 

!  qoplovchi  epiteliy:

Tireoid 

gormonlar 

sintezini  kuchaytirish

5.  Follikulalami 

stimulatsiya  qiluvchi 

gormOrt  (FSG)

Glikoprotein

Tuxumdon 

follikulalari,  urug‘ 

kanalchalari

Jinsiy. 

hujayralar  ! 

rivojlanishi 

va 

yetilishini 

ta’minlash, 

jinsiy 

gormonlar  | 

sekretsiyasini 

boshqarish 

'

6.  Luteinlovchi  gormon 

(LG)

Glikoprotein

Sariq  tana,  jinsiy 

bezlar 

•  |

Sariq'  tana  rivojlanishini 

va 

faoliyatini 

boshqarish 



Oraliq  bo‘lak 

|  1.  Melanositlami 

|  stimulyatsiya  qiluvchi 

!  gormon  (MSG)

Polipeptid

Melanotsitlar

Terini  qoraytirish

Gipofiz 

hujayralarining 

funksiyasi 

gipotalamusning 



rilizing- 

gormonlari  va  3  ingibitor-gormonlari  orqali  boshqariladi  (18-jadval).

www.ziyouz.com kutubxonasi



Bu  gormonlarning  nomi  qonga  o ‘tishni  boshqarib  turadigan  gipofizar 

gorm onga 

b o g ‘liq. 

Masalan, 

gipofizdan 

tireotrop 

gormonning 

qonga 

o ‘tishini  tezlashtiradigan  gormon  tireotropin-rilizing  gormon  yoki  tireoliberin 

deyiladi.  Bu  gormonlaming  hammasi  kichik  peptidlar  b o ‘lib,  ulaming 

tuzilishi 

aniqlangan 

va  b a’zilari 

sintez  qilingan 

(TRG, 

LG-RG 

va 

somatostatin).

S o ‘nggi  yillarda  tadqiqotchilar  tomonidan  gipofizotrop  gormonlar 

nafaqat 

gipotalamusda, 

balki 

miyaning 

boshqa 

b o ‘limlarida, 

hatto 

organizmning  boshqa  a’zolarida  ham  topilgan.

Masalan,  baqa  terisida  va  qon  plazmasida  tiroliberin  topilgan.  Sut 

em izuvchi  hayvonlarda  tiroliberin  talamusda,  miyachada,  gipokampda  va 

miyaning  boshqa  qismlarida  topilgan.  Somatostatin  gipotalamusdan  tashqari 

markaziy  asab  tizimining  boshqa  tuzilmalarida,  ichaklarda,  m e’da  osti 

bezida  tormozlovchi  omillar  sifatida  kashf  etilgan.

Gipotalamusdan  tashqari  mintaqalarda  sintez  b o‘lib,  ajralib  chiqadigan 

neyroregulyator 

peptidlarning 

funksional 

ahamiyati 

haligacha 

yaxshi 

o ‘rganib  chiqilmagan. 

B a’zi 

vaqtlarda  bu 

peptidlar 

neyrotransm itter 



funksiyasini  bajaradi,  degan  ma’lumotlar  ham  bor.  Yaqinda  gipotalamus 

gormonlari  orasida  bir  guruh  peptidlar  organizmga  morfinga  o ‘xshab  ta’sir 

qilishi  aniqlandi.  Bu  neyropiptidlar 

enkefalinlar 



va 

endorfinlar 



deb  ataladi. 

Fikrimizcha,  bu  neyropeptidlar  xulq-atvor,  vegetativ  jarayonlar,  ovqat  hazm 

qilish,  yurak  va  nafas  faoliyati  mexanizmlarida  ishtirok  etuvchi  asosiy 

omillar  b o‘lishi  mumkin.  Bu  peptidlarning  odam  organizmidagi  vazifalari 

hozirgacha  yaxshi  o ‘rganilmagan.

Gipotalamusda  boshqa  peptidlar  -  R  moddasi,  neyrotenzin,  VIP  (VIP- 

ichak  intestinal  vazoaktiv  peptidi)  ham  topilgan.  Ulam ing  bir  qismi  ichakda 

topilgani  sababli,  ichak  faoliyatini  boshqaruvchi  katta  gormonlar  deb 

atalgan.  Markaziy  asab  tizimida  ularning  ahamiyati  yaxshi  aniqlanmagan.

Gipotalamusda  miyadagi  boshqa  b o ‘limlar  singari 

monoaminlar 



doim o 

sintez  b o ‘lib,  asab  hujayralari  funksiyalari  jarayonida  zaruriy  modda  sifatida 

xizmat  qiladi. 

Zamonaviy 

tadqiqotlarga  к о ‘га  gipotalamusda  nisbatan 

monoaminlar  miqdori  anchagina  k o ‘p.  Shuning  uchun  o ‘ylash  mumkinki, 

visserotrop  gormonlar 

hayvonlar 

filogenezidagi 

qadimiy 

funksiyalarni 

amalga  oshirishda  maxsus  rol  o ‘ynaydi.  Mumkinki,  gipofizotrop  gormonlar 

evolutsiya  davomida  endokrin  neyro-gormonal  boshqarish  tiz im i'  sifatida 

gipofiz  bilan  bir  vaqtda  paydo  b o ‘lgan.

Gipofiz  oldingi  bo‘lagi  gormonlari



Gipofiz  oldingi  b o ‘lagida  (adenogipofizda)  quyidagi  gormonlar  hosil 

b o ‘ladi:  o ‘sish  gormoni 

(somatotropin),  prolaktin 

(luteotrop  gormon), 

tireotropin,  adrenokortikotropin  (AKTG)  yoki  kortikotropin  va  gonadotropin.

Somatotropin  tuzilishi  hozirgi  vaqtda  aniqlangan  (Li,  Yamashiro, 

1970).  Odamda  bu  gormon  gipofizning  oldingi  b o ‘lagida  hosil  b o ‘ladi, 

uning  sekretsiyasiga  gipotalamus  omillari  (rilizing-gormonlari)  ta’sir  qiladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Somatostatin  esa  somatotropin  funksiyasiga  tormozlovchi  modda  sifatida 

ta’sir  etadi.

Odamda  bu  gormon.  molckulasi  200  aminokislotadan  tuzilgan  bitta 

peptid  zanjiridan  iborat  (molekular  o g ‘irligi  27000).  Buqalarda  o ‘sish 

goTmonining  molekulasi  3 69  aminokislota  qoldiqlaridan  tuzilgan  2  peptid 

zanjiridan  iborat  (molekular  og ‘irligi  46000).

Somatotropin  organizmning  bir  qancha.  metabolik  jarayonlariga  ta’sir 

etadi.  U  tananing  barcha  hujayralarida  oqsil  sintezini  kuchaytiradi  va 

hujayralardagi  ribonuklein  kislota  (RNK)  miqdorini  oshiradi.

Somatotropin 

(o\sish 

gormoni) 

yetarli 

ishlab 

chiqarilmaganda 

organizmning  yoshiga  qarab  turli  o ‘zgarishlar  paydo  b o ‘ladi.

G o‘dak  bolalarning  o ‘sishi  keskin  ravishda  to ‘xtaydi.  Ayni  vaqtda 

odam  umrbod 

pakana 


b o ‘lib  qoladi 

(gipofizar  pakanalik) 



(74rasm).

74-rasm.  G ipofiz  bezidan  som atotropin  ko 'p  ishlanib  cfiiqqanda  odam 

b o ‘yining  m e'yordan  ortiqcha  o ‘sishi-gigantizm,  bu  gorrndn  kam  hosil 

b o ‘lagnda  bo*y  o ‘smay  q o lish h m n izm   (pakana)  holatining  ko'rinishi.

Pakana  odamlarning  tana  tuzilishi  nisbatan  proporsional;  ammo,  q o ‘l- 

oyoq 

panjalari 

kichkina, 

barmoqlari 

ingichka 

b o ‘ladi, 

skeletning 

suyakalanishi  kechikadi,  jinsiy  a’zolar  rivojlanmaganlicha  qoladi,  ikkilamchi 

jinsiy 

alomatlar 

ravshan 

bilinmaydi, 

sochi 

(juni)  bolalamiki 

singari 

mayinligi  va  yaltiroqligi  bilan  farq  qiladi.  Bunday  bemorlar  yuqumli  va 

boshqa  kasalliklami  o g ‘ir  o ‘tkazadi  va  k o ‘pincha  yoshligida  o ‘lib  ketadi.

Gipofizar 

pakana  b o ‘fgan  erkaklarda  impotensiya  (ya’ni  jinsiy  aloqa 

yaramaslik)  qayd  qilinadi,  ayollar  esa  tug‘maydigan  (steril)  b o ‘ladi.

\

www.ziyouz.com kutubxonasi



G o‘daklar  davrida  o ‘sish  gormoni  haddan  tashqari  k o‘p  ishlansa 

gigantizm   avj  oladi,  bunda  odamning  b o ‘yi  240-250  sm  ga,  vazni  esa  150 

kg  gacha  yetadi.

V oyaga  yetgan  odamda  somatotropin  ortiqcha  ishlansa,  b o ‘y  umuman 

o ‘smaydi,  chunki  o\sib  b o ‘lgan,  ammo  tananing  o ‘sish  qobiliyatini  saqlab 

qolgan  a ’zolari:  q o ‘l-oyoq  barmoqlari  va  panjalari,  burun  va  pastki  ja g ‘,  til, 

k o‘krak  va  qorin  b o ‘sh lig ‘idagi  a’zolari  o ‘sadi.  Bu  kasallik 

akromegaliya 



deb  ataladi  (grekcha  «akron»  va  «m egalos»  ning  tom  ma’nosi  «katta 

b o ‘rtiqlar»).  Gipofizar  gigantlardagi  kabi,  akromegaliya  b o ‘lgan  kasallarda 

ham  gipofiz  oldingi  b o‘lagining  gormonlari  tomonidan  boshqariladigan  ichki 

sekretsiya  bezlarining  funksiyasi  buziladijum ladan,  jinsiy  bezlarning  ichki 

sekretsiya  funksiyasi  yetarli  b o‘lmaydi.  Akromegaliyada  m e’da  osti  bezining 

insulin  ishlab  chiqaradigan  Langergans  orolchalari.  yetarli  ishlamay,  qandli 

diabet  vujudga  keladi.  Gipofiz  oldingi  b o ‘lagining  atsidofil  hujayralaridan 

tuzilgan  o ‘smasi  odatda  akromegaliyaga  sabab  b o ‘ladi.

Gonadotrop gorm oniar



Gipofiz  oldingi  b o ‘lagining  atsidofil  hujayralaridan  ishlanib  chiqadigan 

gonadotropin  erkaklar  va  ayollaming  jinsiy  bezlari  funksiyasini  boshqaradi, 

o ‘smirIarda  balog‘atga  yetish  ‘belgilari  paydo  b o‘lishida  ishtirok  etadi. 

Gonadotrop  gormonlarga 

prolaktin 



yoki 

laktogen  gormon 



kiradi.  Prolaktin 

adenogipofizda  hosil  b o ‘ladi,  kim yoviy  tuzilishi  va  biologik  ahamiyati 

byicha  somatotropinga  o ‘xshaydi,  ammo  somatotropinga  nisbatan  prolaktin 

laktatsiya  jarayonini  k o ‘proq  rag‘batlantiradi.

Prolaktin  ham  oqsil  gormon,  u  198  aminokislota  qoldiqlaridan  iborat 

(Pirs,  1970).  Erkaklar  va  ayollar  qonidagi  gormon  miqdori  2-15  mkg/1 

atrofida  b o ‘lib,  homilador  ayollarda  300  mkg/1  ga  yetadi.  Bu  gormon  hazm 

y o ‘llarining  fermentlari  ta’sirida  parchalanadi,  shu  sababli  uni  teri  ostida 

yoki  vcnaga  yuborish  zarur.  Sut  bezlariga  estrogen  va  progesteron  ta’sir 

etgandan  s o ‘ng  ularda  sut  hosil  b o ‘lishini  prolaktin  kuchaytiradi.  Bundan 

tashqari,  prolaktin  sariq  tana  rivojlanishini  rag‘batlantiradi. 

B a lo g ‘atga 

yetmagan,  yosh  urg‘ochi  hayvonlarga  prolaktin  yuborilsa,  ularda  onalik 

instinkti  paydo  b o ‘ladi.

Prolaktin  sekretsiyasi  gipotalamik 

markazlari  reflektor  y o ‘l  bilan 

kuchaytiriladi.  R efleks  bola  sut  emgan  vaqtda  sut  bezi  s o ‘rg ‘ichlaridagi 

retseptorlar  q o ‘z g ‘alishi  natijasida  ro‘yobga  chiqadi.  Sut  so g ‘ish  ham  qonda 

gormon  miqdorini  oshiradi.

Prolaktin 

suv-tuz 

va 

yo 

almashinuviga 

ham 

ta’sir  qiladi, 

terining 

yangilanishi  va  undagi  y o g ‘  bezlari  faoliyatini  tezlashtiradi.  Gormonning 

qonga 

o ‘tishi 

reflektor 

y o ‘l 

bilan 

jadallashsa, 

gipotalamusning 

ingibitorlovchi  om ili-dofam in  bu  jarayonni  susaytiradi.

Tirotropin 



qalqonsimon  -bez  funksiyasini  rag‘batlantiradi.  Hayvbnda 

gipofizning  buzilishi  y o g ‘  olib  tashlanishi  qalqonsimon  bezning 

atrofiyasiga 



(to‘qimaning  kichrayib  qolishiga)  olib  keladi.  Tireotropinning 

organizmga

www.ziyouz.com kutubxonasi



kiritilishi,  aksincha,  qalqonsimon  bez  to ‘qimasini  kengaytiradi,  natijada 

uning 

gipertrofiyasi 



kuzatiladi.

K ortikotropin 



-  buyrak  usti  bezlari 

faoliyatni  rag‘batlantiruvchi 

gormon 

hisoblanadi, 

chunki 

ularda 

glukokortikoidlar 

hosil 

b o ia d i. 

Hayvonlarda  gipofizning  olib  tashlashi  buyrak  usti  bezining  atrofiyasiga 

sabab  b o ‘ladi.  Atrofik  jarayonlar  buyrak  usti  bezining  hamma  qismlariga 

taalluqli,  ammo  k o ‘proq  uning  m ag‘iz  qismi  zarar  k o ‘radi.

Kortikotropin  organizmda  oqsillar  parchalanishini  kuchaytirib,  ulaming 

sinteziga  tormozlovchi  omil  hisoblanadi.  Bu  masala  b o ‘yicha  kortikotropin 

somatotropinning 

antagonisti 

b o ‘lib, 

oqsillai’ 

sintezini 

kuchaytiradi. 

Kortikotropin 

glukokortikoidlarga 

o ‘xshab 

biriktiruvchi 

to‘qimalaming 

asosiy 

almashinuviga 

tormozlovchi 

ta’sir 

etadi 

va 

kapillarlar 

o ‘tkazuvchanligini  pasaytiradi. 

Kortikotropin  gormoni  ta’sirida  limfatik 

tugunlar,  taloq  va  ayrisimon  bezning  andoza  va  massasi  kichrayadi,  periferik 

qonda  lim fotsitlam ing  miqdori  kamayadi, 

eozinopeniya 



kuzatiladi.

G onadotroplarga  follikullostimulovchi 



(FST)  yoki  follikulotropin  va 

lyuteinlovchi  (lyuteotropin)  gormonlar  kiradi.  Bu  gormonlar  ayollar  va 

urg‘ochi  hayvonlarda  follikullaning  rivojlanishi  va  yetilishini,  ovulatsiyani 

(Graaf  pufakchasi  yorilib,  undan  tuxum  hujayra  chiqishini)  sariq  tana 

rivojlanishini  va  faoliyatini  ta’minlaydi.  Erkaklarda  urug‘don  naychalari 

rivojlanishi,  spermatositlar  yetilishi  va  spermatozoidlar  paydo  b o ‘lishi  uchun 

gonadotrop  gormonlar  zarur.  Bu  gormonlar  jinsiy  bezlarda  ayollar  jinsiy 

gormonlari  - 

estradiol,  estron,  progesteron 



va  erkaklar  jinsiy  gormoni- 

testesteron 



ishlab  chiqarishini  boshqarib  turadi.

Voyaga  yetmagan  hayvonlaming  gipofizi  olib  tashlansa,  jinsiy  bezlar 

rivojlanishdan  to ‘xtaydi.  Yosh  hayvonlarga  gonadotrop  gormonlar  yuborilsa, 

voyaga  yetishi  tezlashadi.

Gipofiz oraliq  boiagining gormoni



Gipofizning  oraliq  b o ia g id a   bitta  gormon 

melanositostimulovchi 



gormon  yoki 

interm idin 



hosil  b o iib ,  teri  pigmentlari  almashinuvida 

ishtirok  etadi.  Baqa  gipofizi  olib  tashlaganda  uning  rangi  oqarib  ketadi.

Gipofiz orqa  boiagining  (neyrogipofizning)  gormonlari.



Yuqorida  aytib  o ‘tganimizdek,  gipofiz  orqa  b o ia g i  (neyrogipofiz) 

faoliyati  gipotalamusning  supraoptik  va  paraventrikular  yadrolari  bilan 

b o g iiq .  Bu  yadrolar  hujayralarida  oqsil  tabiatli  moddalar  sintezlanadi.  Hosil 

b o ig a n   neyrosekretlar  bu  yadrolar  neyronlari  orqali  (gipotalamo-gipofizar 

y o i i  

orqali) 

neyrogipofizgacha  tashiladi. 

Paraventrikular 

yadro 

asab 

hujayralarida-oksitotsin  va  supraoptik  hujayralarda-vazopressin  (antidiuretik 

gormon)  hosil  b o ia d i.  Bu  gormonlar  gipofiz  orqa  b oiagid agi 

pituisitlarda 



yiq’iladi,  ammo  neyrogipofiz  pituitsitlari  gormonlar  uchun  passiv  depo 

b o im a y ,  bu  hujayralarda  gormonlar  faollashadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



A ntidiuretik  gormon,  yoki  vazopressin 

Download 5.32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling