Odam fiziologiyasi
bezning beta-hujayralariga kirib insulin sekretsiyasini kuchaytiradi. Natijada
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bezning beta-hujayralariga kirib insulin sekretsiyasini kuchaytiradi. Natijada insulin glukozani glikogenga aylantirib qonda qand miqdorini m e’yor darajasida saqlab turadi. Insulin sekretsiyasini vegetativ asab tizimi ham boshqaradi. Adashgan asab ta'sirlansa, insulin chiqishi kuchayadi, simpatik asab ta’sirlanganda esa insulin chiqishi tormozlanadi. Ovqat hamz kilinayotganda insulin sekretsiyasi refleks y o ‘li bilan adashgan asab yadrolaridan bezga impulslar kelishi tufayli kuchayadi. Qonda insulin miqdori uning parchalanadigan insulinaza fermentining miqdoridan b og‘liq. Jigarda va mushaklarda bu fermentning miqdori juda k o ‘p. Jigardan qon bir karat o ‘tayotganda insulinaza tomonidan 50% insulin parchalanadi. M e’da osti beziga bevosita ta’sir etmaydigan gormonlar karbonsuvlar almashinuvini o ‘zgartirib, insulin sekretsiyasini kuchaytira oladi. Buyrak usti bezlarining m ag‘iz qavatidan chiqadigan adrenalin glikogendan glukoza hosil b o ‘lishini kuchaytiradi, buyrak usti bezlarining p o ‘stloq qavatidan chiqadigan glukokortikoidlar aminokislotalardan glukoza hosil b o ‘lishini k o ‘paytiradi, qalqonsimon bezdan chiqadigan tiroksin energiya sarflanishini va glukozaning parchalanishini tezlashtiradigan gormonlar shunday gormonlarga kiradi. .u Glukagon
M e’da osti bezining yana bir gorm oni-glukagon Langergans orolchalarining alfa-hujayralaridan chiqadi va molekular o g ‘irligi qariyb 3500 b o ig a n polipeptid hisoblanadi. Glukagon ham karbonsuvlar almashinuvida ishtirok etadi. 0 ’ziga xos ta’siri bilan u insulinning antagonisti hisoblanadi. Glukagon ta’sirida jigarda glikogen glukozagacha parchalanadi. Buning natijasida qonda glukozaning miqdori oshadi. Bundan tashqari, glukagon yog* to ‘qimasida y o g ‘ning parchalanishini rag‘batlantiradi. Langergans orolchalarining alfa hujayralarida glukagonning hosil b o iish id a qondagi glukoza miqdori ta’sir etadi. Qonda glukoza miqdorining oshishi natijasida glukagon sekretsiyasi sekinlashadi, yoki umuman (glukozaning konsentratsiyasiga qarab) to ‘xtalib qoladi. Glukozaning kamayishi natijasida glukagon sekretsiyasi ortadi. Glukagonning hosil b o iish ig a adenogipofiz gorm oni -somatotropin ham ta’sir etadi, u alfa- hujayralar faolliyatini kuchaytirib, glukagon sekretsiyasini rag‘batlantiradi. Ammo, glukagon qonda tez parchalangani uchun bemorlami davolash maqsadida kam q oilan ilad i. www.ziyouz.com kutubxonasi L ipokain Bu gormon polipeptid b o ‘lib, bezning chiqaruv y o ila r i epiteliysida hosil b o ia d i. Hazm shirasidagi fermentlar lipokainni yemirmaydi, shuning uchun u ichilganda ham organizmga ta’sir qila oladi. Lipokain fosfatidlar (letsitin) hosil b o iish in i va jigarda y o g ‘ kislotalarining oksidlanishini kuchaytiradi, ya’ni y o g ia m in g o ‘zlashtirishiga yordam beradi. U m e’da osti bezi olib tashlangan itlarda jigam ing y o g b degeneratsiyasiga y o ‘1 q o ‘ymaydi. M e’da osti bezida yana ikkita gorm on-vagotonin va sentropiyein topilgan. Buyrak usti bezlarining ichki sekretsiyasi Buyrak usti bezlari-juft bezlar b o iib , ung va chap buyraklaming ustki qismida joylashgan (83-rasm). Ulaming birgalikdagi vazni 10-20 g. Buyrak usti bezlari ikki qavatdan: ustki-po‘stloq va ichki-m ag‘iz qavatdan iborat. Ular tuzilishi va funksiyasi jihatidan turlicha b o ig a n ichki sekreksiya bezlaridir, bulardan chiqadigan gormonlar o ‘z ta’siri jihatidan katta farq qiladi. 83-rasm. 1-buyrak usti bezi, 7 nayrak. Buyrak usti bezlarining m a g iz '^ v a ti (miya moddasi) Buyrak usti b- larining m a g iz qavati xromaffin hujayralardan tuzilgan, ular tuziiishi va funksiyasi jihatidan p o ‘stloq qavatidan katta farq qiladi. M ag‘iz qavat embriogenez jihatdan simpatik asab tizim ining hujayralariga yakin turadi. Ular kaliy bixromat bilan byalganda sargish jigarrang tusga kiradi, ulam ing xromaffin hujayralar deb atalishiga ham sabab shu. M ag‘iz qavatda adrenalin va noradrenalin gormonlar ishlab chiqariladi. Bu ikkala gormonning ta’siri bir xil b o ig a n lig i uchun ular birgalikda katexolamin deb ham yuritiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Adrenalin buyrak usti bezidan qonga muntazam chiqib turadi. B a ’zi bir favqulodda holatlarda (arterial qon bosim ining tushishi, qon y o 4qotish, sovuq qotish, gipoglikem iya, jism oniy mehnat, emotsiya, oqriq, q o ‘rqish, g 4azablanish) qon tomirlarga adrenalinning sekretsiyasi kuchayadi. Simpatik asab tizimining q o ‘z g ‘alish natijasida ham m ag‘iz qavati gormonlari-adrenalin va noradrenalinning ishlanib chiqarilishi kuchayadi. Katexolaminlar simpatik asab tizimi ta’sirini kuchaytiradi va uzaytiradi. A ’zolar funksiyasiga hamda fiziologik tuzilmalari faoliyatiga adrenalin simpatik asab tizimi kabi ta’sir etadi. Adrenalin karbonsuvlar almashinuviga ta’sirlab, jigarda va mushaklarda glikogen parchalanishida shuningdek qonda glukoza miqdorini ortiradi. Organizmga adrenalin kiritilganda, yoki buyrak usti bezining giperfunksiyasida giperglikem iya va glukozuriya yuzaga chiqadi. Adrenalin bronx mushaklarini susaytirib, ulaming diametrini kengaytiradi. U yurak mushagining q o 4z g ‘aluvchanligini va qisqarishini oshiradi, qon tomirlar tonusini k o 4taradi, buning natijasida arterial qon bosim oshadi. Birok yurak shox tomirlariga, o ‘pka tomirlariga, miya tomirlariga va ishlayotgan mushaklarga adrenalin tomir kengaytiruvchi ta’sir ctadi. Adrenalin skelet mushaklar qisqarishini kuchaytiradi. Bu funksiyasi bilan u organizmga adaptasion-trofik ta’sir b ag4ishlaydi. Adrenalin m e’da- ichak y o 4lining motor (harakat) funksiyasini susaytiradi. Adrenalinning ta’sir etish muddati qisqadir. Bu effekt uning qonda tez parchalanib ketishiga b o g ‘liq. M onoaminooksidaza fermenti ta’sirida adrenalin gormonlarga xos b o ‘lmagan mahsulotlami parchalanadi. Noradrenalin adrenalinga nisbatan qarama-qarshi-mediator funksiyasini bajaradi, ya’ni q o ‘z g ‘aluvchan asab uchidan sekretsiya b o ‘lib, effektorlarga ta’sir etadi. Markaziy asab tizimida joylashgan neyronlarda q o ‘z g ‘alishni o 4tkazishi ham noradrenalin orqali amalga oshadi. M ag‘iz qavati gormonlar hosil bo‘lishining boshqarilishi M ag4iz qavati gormonlaming hosil b o ‘lish mexanizmlari birinchi marta 1910 yilda M.N.Cheboksarev tomonidan o ‘rganilgan edi. Unga k o 4ra, xromoffinositlarda adrenalin ishlab chiqishi simpatik asab tizimi faoliyatiga b o g iiq ; bu asab ta’sirida adrenalin sekretsiyasi oshadi va agar simpatik tolalar qirqilsa, buyrak usti bezidan adrenalinning chiqishi keskin kamayadi. Bezning faoliyati bosh miya gipotalamusi faoliyati bilan ham b o g iiq , chunki uning orqa guruh yadrolarida simpatik asab tizimining oliy markazlari joylashgan. Gipotalamus neyronlari ta’sirlanganda buyrak usti bezidan k o ‘p miqdorda adrenalin ishlab chiqiladi va uning miqdori oshib kctadi. Sharti reflektor faoliyati usuli bilan adrenalin sekretsiyasining bosh miya p o ‘stlo g ‘i bilan aloqasi borligi aniqlangan. Jismoniy mehnat bajarish emotsional q o ‘z g ‘alish, organizmning sovushi va boshqa shunga o ‘xshash holatlarda adrenalin refleks y o i i bilan k o 4proq -ajralib chiqadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Emotsional q o ‘z g ‘alishda buyrak usti bezlaridan adrenalin k o ‘p chiqishini U.Kennon aniqlagan. Vovillayctgan itni k o wrgan mushukning buyrak usti bezlari venalaridagi qonda adrenalin k o ‘payganini U.Kcnnon kuzatgan. Adrenalin sekretsiyasining ortishi odamning emotsional holatlarida ro‘y beradigan bir qancha fiziologik o ‘zgarishlar mexanizmini tushuntirib beradi. Masalan, talabalar imtihon topshirayotgan vaqtda, sportchilar start oldidan musobaqa boshlanish signalini kutib turganda qondagi glukozaning ko‘payishi va siydik bilan k o ‘plab chiqishi buyrak usti bezlaridan adrenalinning k o‘p chiqish natijasidir. Bu dalil adrenalin sekretsiyasiga bosh miya markazlarining ta’sir etishidan guvohlik beradi. Qonda glukozaning kamayib ketishi buyrak usti bezlaridan adrenalin chiqishini kuchaytiradi. Masalan, hayvon organizmiga insulin yuborib gipoglikemiya vujudga keltirilsa, adrenalin sekretsiyasi kuchayadi, natijada jigardagi glikogen safarbar etilib, qondagi glukoza k o ‘payadi. Buyrak usti bezlarining po‘stlog‘i Buyrak usti bezlari p o ‘stlog‘ining hujayralari genetik jihatdan epiteliy hujayralariga yakin turadi. Ular uchta mintaqani tashkil qiladi: tashki koptokchali m intaqa, o rta-tutamli m intaqa va ichki - to‘rsimon mintaqa. Buyrak usti bezlari p o ‘stlog‘idan 40 dan ortiq gormonlar-kortikosteriodlar ajratib olingan, biroq ulardan faqat 8 taginasi fiziologik faoldir. B uyrak usti bezlari po‘stlog‘ining gormonlari Buyrak usti bezlari p o ‘stlog‘ining gormonlarini uch guruhga ajratish mumkin. I. M ineralokortikoidlar aldosteron, kortikosteron, dezoksikortikosteron
П. G lukokortikoidlar - kortizon, gidrokortizon, kortikosteron (kortikosteron mineralkortikoidlarga ham kiradi) - tutamli mintaqadan chiqadi, karbonsuvlar, oqsillar va y o g ‘lar almashinuviga ta’sir etadi. III.
Jinsiy gorm onlar-androgenlar, estrogenlar va progesteron, to‘rsimon mintaqadan chiqadi. Kimyoviy tuzilishiga k o ‘ra buyrak usti bezlarining p o‘stloq qavatida ishlab chiqadigan gormonlar stereoidlar b o ‘lib, xolesterin hisobidan hosil b o ia d i. Bu gormonlarning sintezlanishi uchun askorbin kislota ham zaruriy mahsulot hisoblanadi. Glukokortikoidlar Bu rgormonlar karbonsuvlar, oqsillar va yogiarn in g almashinuvida ta’sir-qiladi. Ular oqsillardan glukoza hosil b o iis h i va jigarda glukozani www.ziyouz.com kutubxonasi zahira b o ‘lish jarayonlarini rag‘batlantiradi. Glukokortikoidlar insulining antagonisti hisob b o ‘ladi. Glukokortikoidlar ichida faolrog‘i gidrokortizondir. Ular jigarda glukoza hosil b o iish in i kuchaytirib qondagi qandni k o ‘paytira olgani uchhn shunday atalgan. Bu jarayon aminokislotalaming tezroq dezaminlanishi va azotsiz qoldiqlarining karbonsuvlarga aylanish y o i i bilan yuzaga chiqadi. Bu holda jigardagi glikogen miqdori oshadi. Bundan tashqari, bu gormonlar odamda allergik reaksiya va yalligian ish jarayoni yuzaga kelishini susaytiradi. Shuning uchun bu gormonlardan tayyorlangan dorilar (prednizolon, gidrokortizon v a t boshqalar) allergiya kasalliklarida hamda o g ‘ir o ‘tadigan turli xil yuqumli kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Bu gormonlarni yalligianishga qarshi gorm onlar deb ham atashadi. Jarohatlanish, o g ‘riq qon yQ‘qotish, organizmning qizib ketishi, o ‘ta sovushi, ba’zi moddalardan zaharlanishi, yuqumli kasalliklar, o g ‘ir ruhiy kechinmalarda glukokortikoidlar sekretsiyasi kuchayadi. G ipofizning adrenokortikotrop gormoni huyrak usti bezida glukokortikoidlar hosil b o iish in i kuchaytiruvchi om il hisoblanadi. Gipofiz olib tashlaganda, buyrak usli bezlari p o‘stlog‘ining tutamli mintaqasi atrofiyaga uchraydi va glyukokortikoidlar sekretsiyasi keskin darajada kamayadi. M ineralokortikoidlar M ineralokortikoidlar
www.ziyouz.com kutubxonasi kamaytiradi: organizm qizib ketganda qattiq terlash sababli natriy chiqib ketishini shu yo*l bilan to ‘xtata oladi. Shunday qilib, natriy ionlari bilan kaliy ionlari mineralokortikoidlarning ajralib chiqish jarayoniga qarama-qarshi ta’sir etadi. Ammo, buyrak usti bezlari p o‘stlog‘ining hujayralariga qondagi natriy ionlari qonsentrasnyasining o ‘zgarishidan k o ‘ra kaliy ionlari miqdorining o ‘zgarishi kuchsiz ta’sir etadi. Buyrak usti bezlari m ag‘iz qavati bilan p o ‘stloq qavati ichki sekretsiyasining funksional ahamiyatida bir qadar umumiy xususiyat bor. Ikkala qavatdan chiqadigan gormonlar organizm normal holatiga tahdid qiluvchi favqulodda holatlarda, “avariya” vaziyatida himoya reaksiyalarini kuchaytiradi. Ayni vaqtda adrenalin chiqaruvchi m ag‘iz qavat organizmning faol harakat reaksiyalarini kuchaytiradi. Gipotalamusga adrenalin ta’sir etishi tufayli o ‘z faoliyatini kuchaytiradigan p o ‘stloq qavati esa, organizm qarshiligining ichki omillarini kuchaytiruvchi gormonlai* chiqaradi. Ammo, organizm qarshiligining ortishi butun glukokortikoidlar ta’siridan kuchayadigan jarayonlardangina iborat b o ‘lmay, juda k o ‘p omillarga b o g ‘liq ekanligini nazarda tutmoq kerak. Buyrak usti bezi po‘stloq qavatining jinsiy gormonlari Buyrak usti bezlari p o ‘stlo g ‘ining jinsiy gormonlari-androgenlar va estrogenlar bolalik davrida, ya’ni ontogenezning hali jinsiy bezlar ichki sekretsiyasi rivojlanmagan davrida jinsiy a’zolarning rivojlanishida kattagina rol o ‘ynaydi. B alog‘atga yetgan kishilar organizmida bu gormonlarning ahamiyati katta emas. Ammo qarilikda, jinsiy bezlam ing ichki sekretsiya funksiyasi to‘xtagach, buyrak usti bezlari p o ‘stlo g ‘i yana aftdrogenlar bilan estrogenlaming birdan bir manbai b o ‘lib qoladi. Adaptasion sindrom rivojianishida buyrak usti bezlarining ahamiyati
1. “ trevoga” (tahdid) fazasida noqulay omillar ta’sir eta boshlab, adrenokortikotrop gormon va glyukokortikoidlar sekretsiyasi kuchayadi; 2) rezistentlik (chidamlilik) fazasida qondagi glukokortikoidlar ko*payib, Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|