Odam fiziologiyasi
parchalangan moddaning tiklanishiga chambarchas ulanib ketadi. Navbatdagi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
parchalangan moddaning tiklanishiga chambarchas ulanib ketadi. Navbatdagi har bir reaksiya shuning uchun zarur energiyani beradi (104-rasm ). Tinch turgan mushak 103-rasm. Miozinning qisqarish tasviri. www.ziyouz.com kutubxonasi Mushakda го‘у beradigan kim yoviy reaksiyalar ikki fazaga b o ‘linadi: kislorod кегак b o ‘lmaydigan birinchi faza, ya’ni kislorodsiz faza va ikkinchi faza, ya’ni kislorodli faza. Kislorodsiz (anaerob) faza.
Kislorodli (aerob) faza. Kislorod ishtirokida sut kislotasi parchalanib, suv va karbonat angidrid hosil b o‘ladi. Ammo sut kislotasining hammasi ham suv bilan karbonat angidriga parchalanmay, faqat 1/3 qismi parchalanadi. Bu reaksiyada ham energiya ajralib chiqadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Glikogen Encrgiya НЯ) va CO 2
sut kislotasining oksidlanishi 104-rasm. Mushak qisqarishida energiyaning hosil bo'lish jarayoni. Sut kislotasining 1/3 qismi oksidlanganda b o ‘shab chiqadigan cnergiyadan foydalanib, qolgan 2/3 qism i yana glikogcnga aylanadi. Shunday qilib, bir qancha juda murakkab kim yoviy o ‘zgarishlar ro‘y berishiga qaramay. mushaklarning qisqarishiga organizmning qiladigan sarfi faqat bir qism glikogenni y o ‘qotishidan iborat b o ia d i. Odam va hayvonlarning mushaklari qisqarish va ish bajarish uchun zarur energiyani kim yoviy reaksiyalar natijasida oladi va bu energiyani mexanik energiya bilan issiqlik energiyasiga aylantiradi. Kimyoviy reaksiyalar natijasida b o ‘shab chiqadigan energiyaning k o ‘p deganda 30 % ini mushaklar ishlata oladi. Shunday qilib, mushak qisqarishidagi asosiy hodisa mushak tolasining qisqarishidan iborat. Ayni vaqtda tolaning tabiiy uzunligi kamayib, mushak mcxanik ish bajaradi. Yuqorida aytganimizdek, mushak qisqarish uchun ATFning parchalanishidan energiya oladi. Mushakning qisqarishi esa mushak oqsili-m iozin molekulasining qisqarishi hisobiga го‘у beradi. Mushakka kelgan q o ‘z g ‘olish to‘lqini mushak tolalarida fizikaviy va kim yoviy o ‘zgarishlami vujudga keltiradi, jumladan tola ichidagi kaliy ionlari miqdori kamayadi, kalsiy ionlari miqdori esa oshadi. Bu oVgarishlarning sababi miozin molekulasining qisqarishidadir. M iozinning yana bir xossasi bor: 4 adenozintrifosfat kislotaning hosil b o‘lishiga imkon bcradi. Jismoniy ish vaqlida odam mushaklarida bo‘ladigan kimyoviy o‘zgarishiar
www.ziyouz.com kutubxonasi necha soniyaga talaygina energiya sarf b o kladi. Qisqa vaqt ichida k o‘pgina energiya hosil qilish uchun oksidlanish jarayonlarini juda ham kuchaytirish kerak. Bu esa nafas olish, yurak-tomirlar tizimi faoliyatining o ‘zgarishiga b og‘liq va hokazo. Albatta, bunday o ‘zgarishlar bir necha soniyaga ro‘y berishi mumkin emas, ular hiyla kechroq boshlanadi. Ishning dastlabki fazasida qon bilan yetkazib beriladigan kislorod ehtiyojiga qaraganda g ‘oyatda kam b o ‘lganligidan, parchalanish mahsulotlarining k o ‘pchilik, qismi oksidlanmay, mushakda y ig ‘ilib turadi. Ularni oksidlanish uchun qo‘shimcha kislorod kerak. Ish boshlangandan keyin bir muncha vaqt o lg a c h nafas va yurak-tomir tizimlari organizmning o ‘sgan ehtiyojlariga moslashib, o ‘z faoliyatini o ‘zgartiradi. Endi oksidlanish jarayonlari uchun kislorod yetarli b o ‘lib qoladi. Shu moddalarning oksidlanishi uchun talab qilinadigan kislorodga q o ‘shimcha o ‘laroq kerak b o ‘ladigan kislorod miqdori kislorod qarzi deb ataladi. Kislorod qarzi ish to ‘xatilgandan kcyin qoplanib ketadi. Mushaklarning charchashi Mushakka maksimal darajada qisqartira oladigan ta’sirot berib va mushakga turli yuklarni osib, uning k o ‘tara olmaydigan yuk miqdori aniqlanadi. Ana shu yuk miqdori mushakning kuchini k o ‘rsatib bcradi. Ammo taqqoslash uchun mushakning mutlaq kuchi degan miqdordan foydalanadi. Mushakning mutlaq kuchi uning funksional holatiga (charchashiga) va yukning o g ‘irligiga b o g ‘liq. Butun organizm, a’zo yoki to‘qima ishlaganidan keyin ish qobiliyati ya'ni mutlaq kuchi vaqtincha pasayadi, charchash ro‘y beradi. Odamning charchashi ergograf degan asbob yordami bilan tckshiriladi. Ergograf tekshiriladigan kishining bilagi, panjasi, II va IV barmoqlarini mahkam tutib turadigan asbobdir. 105-rasm. Ergogramma. 106-rasm. Talabalardan sinov olinguncha va olingandan keyin 6 soat mobaynida yozib olingan ikkita charchash egri ch izig ‘i (Mossodan, 1972). www.ziyouz.com kutubxonasi Ish ritmini, yukning o g ‘irligini yoki ikkalasini o ‘zgartirib, odamning turli sharoitda qay tariqa charchashini tekshirish mumkin. Shunga hosil b o‘ladigan cgri chiziq ergogramma deb ataladi. (105-rasm) Ishdagi harakatlami tekshirish uchun ba'zi olimlar maxsus erograf yasab mushak charchashini tushuntirish uchun bir nccha nazariya bayon qilgan. Ularning fikricha, charchashning asosiy sababi shundan iboratki, ish natijasida energiya zaxiralari tugashi, parchalanish mahsulotlari mushakni to‘ldirib yuborishi, charchashga sabab b o ‘ladi. Ammo bayon qilingan nazariyalardan birontasi ham charchash hodisasini mukammal tushuntirib berolmadi. Mushak z o ‘r berib ishlaganda unda haqiqatan ham parchalanish mahsulotlari, jumladan sut kislotasi hosil b o ‘ladi (sut kislotasi ishlayotgan mushakning charchashiga ancha ta’sir etadi), energiya zaxiralari sarf b o la d i va hokazo, lekin shu jarayonlardan birontasi ham ayrim holda charchashni tushuntirishga asos b o ‘laolmaydi. Bu nazariyalaming hammasi ham charchashda asab tizimining rolini e ’tiborga olm aydi. Xolbuki, ish qobiliyatining uzoq saqlanishida va charchashning boshlanishida markaziy asab tizimi hal qiluvchi rol o ‘ynashini I.M .Sechenov, I.P.Pavlov, N.Ye.V vedenskiy va A .A.U xtom skiylar o ‘z tekshirishlarida, shuningdek talabalarda sinovdan oldin va undan 6 soat keyin mushakning crgogrammasini yozib k o ‘rsatib berishgan (106-rasm). Mushakning refleks y o ‘li bilan ta’sirlanib charchashni N.Ye.V vedenskiy maxsus tajribada k o ‘rsatgan. U markazga intiluvchi ikki turli asabni ta’siiiab, mushakni qisqartirish ustida tajriba o ‘tkazgan. Markazga intiluvchi asablardan bir xilini ta’sirlash natijasida mushak charchagan. Mushakning charchaganligi ma’lum b o ‘lgach, markazga intiluvchi asablarning ikkinchisiga ta’sir etilgan. Mushak shu ta’sirotga javoban avvalgidek kuch bilan qisqargan. Shunga asoslanib, avvalo mushak cmas, markaziy asab tizimi charchaydi deb xulosa chiqarilgan. Odam q o ‘lining mushaklari charchaganda dam olish vaqtida ikkinchi q o ‘l bilan ish bajarilsa, yuk k o ‘tarishda charchagan qul mushaklarining ish qobiliyati tcz tiklanishini birinchi marta I.M .Sechenov (1903) k o ‘rsatib bcrdi. Charchagan q o ‘l mushaklarining ish qobiliyati harakat faolligining boshqa turlarida, masalan, oyoqning turli mushaklari ishlaganda ham tez tiklanishi mumkin. I.M .Sechenov bunday dam olishni anchayin tinch turishdan farq qilib, faol dam olish deb atagan edi. Sechenov bu dalillarga avvalo asab markazlarining charchashini k o ‘rsatuvchi dalil deb qaragan edi. Ishontirish ustidagi tajribalar butun organizmdagi charchash jarayonining kelib chiqishida asab markazlari holatining o ‘zgarishi katta rol o ‘ynashini k o ‘rsatuvchi ishonchli dalil b o‘la oladi. Masalan, tekshirilayotgan kishiga yengilgina savat k o ‘tarib turibsan deb ishontirilsa, u o g ‘ir qadoq toshli savatni uzoq k o ‘tarib tura oladi. Yengil savatni k o ‘tarib turgan kishiga o g ‘ir qadoq tosh tutqazildi deb ishontirilsa, aksincha, u tez charchaydi. Ayni vaqtda puls, nafas olish va gazlar almashinuvi odamning haqiqatda qilayotgan ishiga emas, balki ishontirib aytilgan gapiga b o g ‘liq b olad i. www.ziyouz.com kutubxonasi L.A.Orbeli - A.G.Ginesinskiy fenomeni Organizmda mushakning uzluksiz qon olib turishi, binobarin, qon bilan muayyan miqdorda oziq-moddalar (glyukoza, aminokislotalar) ni kelib turishi va modda almashinuvi tashlandiqlarining bo*shab chiqishi, mushak tolalarining m o ‘*tadil hayot faoliyatini izdan chiqarishdagina emas, aksincha asosiy tafovut shundaki, organizmda asabdan mushakga q o ‘z g ‘atuvchi impulslar kelib turadi. Asab-mushak birlashmasi mushak tolalariga qaraganda tezroq charchaydi, shu munosabat bilan asabdan mushakga q o ‘z g ‘alishlar o ‘tmay qolishi sababli mushak uzoq ishlab toliqishdan saqlanadi. Butun organizmda asab markazlari ish vaqtida asab-mushak birlashmalaridan ham ilgariroq charchaydi. Charchashga vegetativ asab tizimi, jumladan simpatik asab tizimining ta’sir etishini akademiklar L.A.Orbeli va A.G.Ginesinskiy k o ‘rsatib berganlar. Baqaning mushaki charchatilgandan keyin simpatik asab tizimiga ta'sir etilganda mushakning ish qobiliyati tiklanganligini k o ‘rganlar. Simpatik asab ta’sirlaganda mushakdagi modda almashinuv jarayonlari o ‘zgaradi, shuning natijasida ish qobiliyati tiklanadi. Shunday qilib, skelet mushaklarida ro‘y beruvchi jarayonlarga vegetativ asab tizimi ta’sir etishi birinchi marta isbot etilgan. Silliq mushaklar xossalari Turli a’zolardagi silliq mushaklar funksiyasi. Odam organizmdagi silliq mushaklar, ichki a’zolar, tomirlar va terida b o ‘ladi. Silliq mushaklar bir qadar sekin harakat qiladi va uzoq tonik qisqarishlarga qodir b o ‘ladi. Kavak a’zolar: m e’da, ichak, hazm bezlarining y o ‘llari, qovuq (siydik pufagi), o ‘t pufagi va boshqalar devoridagi silliq mushaklaming k o ‘pincha ritm bilan bir qadar sekin qlsqarishi, o ‘sha kovak a’zolar ichidagi suyuqlikning siljib borishini va tashqariga chiqarilishini ta’minlaydi. Ichak mushaklarining mayatniksimon va peristaltik harakatlari bunga misol b o ‘la oladi. Silliq mushaklaming uzoq tonik qisqaiishlari kavak a’zolam ing sfinkterlarida ayniqsa yaqqol k o ‘rinadi: ularning tonik qisqarishi a’zo ichidagi suyuqlikning chiqib ketishiga to ‘sqinlik qiladi. Bu esa o ‘t pufagiga o ‘tning va .qovuqda siydikning to ‘planishi, to ‘g ‘ri ichakda axlatning shakllanishi va shunga o ‘xshashlar uchun zarur shartdir. Qon tomirlari, ayniqsa arteriyalar va arteriolalaming devorlaridagi silliq mushaklarda ham ro‘y-rost tonus bor. Arteriyalar devoridagi mushak qavatining tonusi arteriyalar diametrining kattaligini idora etadi, shu bilan qon bosimining darajasini va a’zolarning qon ta’minotini tartibga soladi. Silliq mushaklar tonusi va harakat funksiyasini vegetativ asab tizimi orqali keluvchi impulslar va gumoral ta’sirotlar boshqaradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Silliq mushaklarning plastildigi. Silliq mushakning juda plastikligi, ya’ni o‘z tarangligini o6zgartirmay cho‘zilishdan keyingi uzunligini zo‘r bermasdan saqlay olish qobiliyati uning muhim xossasidir.
Silliq mushakning qo‘zg‘aluvchanligi va qo4zg(alishi Silliq mushaklar skelet mushaklariga qaraganda kamroq q o ‘z g ‘aluvchan: ularning ta’sirlanish b o ‘sag‘alari ortiqroq, xronaksiyasi esa u/unroq. Aksari silliq mushak tolalarining harakat potensiallari kichik amplitudali (skeletning k o ‘ndalang targ‘il mushak tolalarida 120 mv o ‘m iga 60 mv chamasi) b o ‘lib, uzunligi ham ortiq, y a ’ni 1-3 soniya davom etadi. Odam tanasida silliq mushaklaming k o ‘pgina turli-tuman tiplari mavjud. Tanamizdagi kavak a’zolarning k o 4pchiligini sinsitiy tipida tuzilgan silliq mushaklar qoplangan. Bunday mushaklarning ayrim tolalari bir-biriga jips taqalib turadi, shu sababli ular m orfologik jihatdan yaxlit bir butun dcgan tassurot tug‘iladi. Ammo mushak sinsitiysining ayrim tolalari o ‘rtasida membrana va protoplazmatik uzluksiz emasligi: ular ingichka (200-500A°) yoriq bilan ajralganligi elektron mikroskopda tekshirib aniqlangan. “Sinsitiydan tuzilish” tushunchasini hozir morfologik tushuncha deyishdan k o ‘ra, fiziologik tushuncha deyish to 4g 4riroq b o 4ladi. Sinsitiy - harakat potensiallarining va qutbsizlanish sust to ‘lqinlarining bir toladan ikkinchi tolaga bemalol tarqalishini ta’minlaydigan funksional tuzilmadir. Asab oxirlari sinsitiy tolalarining ozgina bir qismida bor. Lckin q o ‘z g ‘alish (asab impulsi) mushak tolalarining ozgina bir qism iga o ‘tsa, q o ‘z g ‘alishning bir toladan ikkinchi tolaga beto‘xtov tarqalishi tufayli butun mushak reaksiyasiga tortilishi mumkin. B a’zi silliq mushaklarda, masalan, k o ‘zning kipriksimon mushagida yoki rangdor pardaning radial mushagida tolalar alohida-alohida joylashgan (diskret tipda tuzilgan) b o ‘lib, har birining skelet mushagi tolalariga o ‘xshash mustaqil innervatsiyasi bor. Silliq mushakning qisqarishi. Yakka ta’sirot kuchi katta boMganda Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|