Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
s i l l i q mushak qisqarishi mumkin. Bu mushakning yakka qisqarish yashirin (' a v r i skelet m ushagiga qaraganda kattaroq, masalan, quyonning ichak mushaklarida 0,25-1 soniyagacha yetadi, quyon m e’dasida 5 soniyagacha, www.ziyouz.com kutubxonasi baqa mc’dasida esa 1 daqiqaga yetadi va undan ham oshadi. Silliq mushak qisqargandan keyin ayniqsa sekin b o ‘shashadi. Silliq mushaklarda qisqarish to‘lqini ham juda sekin tarqalib, soniyaga atigi 3 sm ga yaqin y o ‘l bosadi. Biroq, silliq mushaklar sekin qisqargani bilan kuchi katta. Masalan, qushlar me’dasining mushaklari k o ‘ndalang kesimining 1 sm2 ga 1 kg hisobida yuk коЧага oladi. Silliq mushakning tonusi. Silliq mushak sekin qisqargandan, hallo ritmik ta’sirotlarda ham uzoq va turg‘un qisqarish holatiga osonginga o4adi, bu holat skelet mushaklarining tetanusiga o ‘xshaydi. Biroq, silliq mushak ana shunday turg‘un qisqarish holatida turgani bilan cnergiyani juda kam sarf qiladi va shu bilan k o ‘ndalang targ‘il mushak tetanusidan farq qiladi. Silliq mushaklarning skelet mushaklariga nisbatan k o ‘p marta sekinroq qisqarishi va b o ‘shashining sabablari ham batafsil aniqlangani y o ‘q. Ma’lumki, skelet mushaklarining miofibrillalari kabi, silliq mushak miofibrillalari ham miozin bilan aktindan iborat. Biroq, silliq mushaklar k o‘ndalang targ‘il emas, ularda Z membrana y o ‘q va sarkoplazma ancha k o ‘p b o ‘ladi. Silliq mushak tolalarining shu tizim xususiyatlari ularni sekin qisqarishiga sabab b o ‘lsa kerak. Silliq mushaklarda moddalar almanishuvining bir qadar past darajada ekanligi ham shundan kelib chiqadi. Silliq
mushaklar avtomatiyasi. Silliq mushaklarning skelet mushaklaridan farq qiladigan xarakterli xususiyati shuki, spontan, avtomatik faoliyatga qodir b o ‘ladi. M e’da, ichak, o ‘t pufagi, siydik y o ‘llari va boshqa bir qancha a’zolarning silliq mushaklarini tekshirganda ularning avtomatik qisqarishini kuzatsa b o ‘ladi. Silliq mushaklar avtomatiyasi miogen y o ‘l bilan kelib chiqqan. Bu avtomatiya mushak tolalarining o ‘ziga xos b o ‘lib, uni silliq mushakli a’zolar devoridagi asab elementlari idora etadi. Ichak devorining asab chigillaridan sinchiklab xolos qilingan mushak b o ‘laklari ustidagi tajribalar avtomatiyaning miogen y o ‘l bilan kelib chiqqanini isbot etadi. Kislorod bilan boyitiladigan Ringer-Lokk eritmasiga shunday mushak b o ‘laklari solinganda ular avtomatik ravishda qisqara oladi. 0 ’sha mushak b o ‘laklarida asab hujayralaiiiiini y o q lig i keyingi gistologik tekshirishlarda ham aniqlanadi. Silliq mushaklarning ta’sirlovchilari Silliq mushaklarning tez va kuchli cho‘zilishi ularning muhim fiziologik adekvat ta’sirlovchilaridan biri hisoblanadi. C h o‘zilish natijasida mushak tolasining membranasi qutbsizlanib, tarqaluvchi harakat potensiali vujudga keladi. Pirovard natijasida mushak qisqaradi. Silliq mushaklaming yana bir xususiyati shuki, ular ba’zi kim yoviy ta’sirlovchilarga, jumladan parasimpatik asab tolalarining oxirlaridan ajralib chiqadigan atsetilxolinga, buyrak usti bezlaring m ag‘iz moddasidan va simpatik asab tolalarining oxirlaridan ishlanib chiqadigan noradrenalinga, shuningdek boshqa bir qancha moddalar (gistamin, serotonin, dofamin, www.ziyouz.com kutubxonasi neyropcptidlar)ga yuksak darajada sezuvchan b o ‘ladi. Bu modda (agent)larning turli silliq mushaklarga ta’sir k o ‘rsatish natijasi bir xil emas. Masalan, m e’da-ichak y o ‘lidagi silliq mushaklar uchun atsetilxolin q o ‘z g ‘atuvchi modda, adrenalin esa tormozlovchi modda hisoblanadi. Qon tomirlar devoridagi mushaklar esa adrenalin ta’siri bilan qisqaradi, atsetilxolin esa ulami b o ‘shashtiradi. Bu tafovutlami boisi shundaki, yuqorida aytilgan agentlar turli silliq mushak hujayralarida membrananing ion o*tkazuvchanligini va shunga yarasha membrana potensialini turlicha o ‘zgartiradi. Ta’sirlovchi agent membrananing qutbsizlanishini vujudga keltirsa, q o ‘z g ‘olish kelib chiqadi, aksincha, membrana kim yoviy agent ta’sirida giperpolarizatsiyalansa, faolligi kamayadi va binobarin, silliq mushak b o ‘shashadi. Silliq mushaklarga simpatik va parasimpatik asablardan tolalar keladi, bu asablar esa, odatdagidek, mushak tolalariga qarama-qarshi ta’sir k o ‘rsatadi. Jismoniy mashq qilish (trenirovka) Muntazam mashq qilish (trenirovka) mushaklarning quvvatini va foydali ishini oshiradi. Birinchidan, mushaklarning avvalo shu ishda qatnashuvchi mushaklaming o ‘sishi tufayli, ikkinchidan, yurak-tomir va nafas a zolari boshdan kechirgan barqaror o ‘zgarishlar tufayli, mushakning quvvati va foydali ishi oshadi. Mashq qilish natijasida ish qobiliyati ktariladi. Mashq qilib yurgan odam uzoqroq ishlay oladi va ma’lum vaqt birligida ishni mashq qilmagan kishiga qaraganda k o ‘proq bajaradi. Mashq qilishda kelib chiqadigan o ‘zgarishlar shundan iboratki, mashq qildirilgan mushaklaming hajmi oshadi, shunga k o ‘ra ulraning kuchi ham k o ‘payadi. Mashq qilgan kishilar tinch turganda siyrakroq, diqiqasiga 8-10 marta nafas oladi, mashq qilmagan kishilar esa tinch turganda daqiqasiga 16-20 martadan nafas oladi. Kishi siyrakroq nafas olganda chuqurroq nafas oladi, shu sababli nafas olishning siyrakligiga qaramay, o ‘pka ventilatsiyasi susaymaydi. Mashq qilib yurgan kishilarda o ‘pkaning tiriklik s ig ‘imi ham oshadi. Mushaklarga z o ‘r keladigan ishda o ‘pka ventilatsiyasi tez kuchayib, ayrim hollarda daqiqasiga 120 1 ga yetishi mumkin. Mashq qilib yurgan kishilarda nafas olishning chuqurlanishi hisobiga, mashq qilib yurmagan kishilarda esa nafas olishning tezlashishi hisobiga о ‘рка ventilyasiyasi kuchayadi. Mashq qilib yurmagan kishi tez-tez, ammo yuza nafas oladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Mashq qilib yurgan kishilarning chuqur nafas olishi qonning kislorod bilan yaxshiroq to ‘yinishiga yordam beradi. Yurak-tomir tizimidagi o ‘zgarishlar shundan iboratki, mashq qilib yurgan kishilar tinch turganda tomiri mashq qilmagan kishilarning tomiriga qaraganda siyrakroq uradi. Mashq qilib yurgan kishilar tinch turganda yurakdan bir daqiqada otilib chiqadigan qon hajmi mashq qilmagan kishilardagiga qaraganda ortiqroq b o ‘ladi. Shunday qilib, mashq qilib yurgan kishilarda yurakning qisqarish soni kamayadi-yu, qonning sistolik va daqiqalik hajmi k o ‘payadi. Mashq qilib yurgan kishilarda sistolik hajmning ortishiga sabab shuki, yurak mushagi rivojlangan b o 4ladi, binobarin, yurakning qisqarish kuchi ham oshadi. Bu 22-jadvaldan k o 4rinib turibdi. 22-jadval Mashq qilish natijasida pulsning, sistolik va daqiqalik hajmning o ‘zgarishi (kishi tinch turganda) I | Puls ! 1 i I 1 Sisto-lik hajm (ml) Daqiqa- 1 Bir lik hajm ' soatlik (1) ' hajm (1) i Bir kecha- kunduzlik hajm (1) | Mashq qilishdan oldin 77 62 ; 4,8 ! 288,0 6912 1 Muntazam mashq qilishdan keyin 55 103 | 5,65 | 339,0 8136 Mushaklarga z o 4r keladigan ishda mashq qilgan kishining yurak urishi bir oz tezlashgani holda qonning sistolik hajmi oshadi va shuning hisobiga yurakning daqiqalik hajmi k o ‘payadi; mashq qilmagan kishilarda esa sistolik hajmi sal oshgani holda yurak tez-tez urib, daqiqalik hajmi shuning hisobiga k o 4payadi. Mashq qilgan kishilarda qonning kislorod s ig ‘imi k o‘payadi, qon reaksiyasi u qadar o ‘zgarmaydi va hokazo. Mashq qilish markaziy asab sistemasining faoliyatiga bevosita b o g ‘liq. Xarakat qilishga doir k o ‘nikmalar ixtiyoriy harakatlardir, shu tufayli ular bosh miya p o ‘stlog4ining shartli reflektor faoliyatiga asoslanadi. Yuqonda tasvir etilgan o ‘zgarishlarning hammasi ham bosh miya katta yarim sharlari p o4stlog4ining faoliyatiga b o g ‘liq. Mashq qilish, chidamli b o ‘lish, organizmni chiniqtirish, mushaklarni unumli ishlatishning, shuningdek sabot- matonat hosil ailishning birdan-bir usulidir. N .Y e.V vedenskiy ta’kidlanganidek, “sekin-asta va muntazam mashq qilish-umuman olganda, muvaffaqiyatli va unumli ishlash uchun eng ishonchli usulidir”. www.ziyouz.com kutubxonasi 1. Mushaklarning qaysi turlarini bilasiz? 2. Mushaklarning funksiyalarini belgilab bering? 3. K o‘ndalang-targ4il mushaklar tuzilishini belgilab bering. 4. Silliq mushaklar tuzilishini belgilab bering. 5. Yakka qisqarish nima va uning fazalarini belgilab bcring. 6. Tetanus nima? 7. Tetanusning qaysi turiarini bilasiz? 8. Mushaknmg qisqarish mexanizmini aytib bering. 9. Mushaklarning innervatsiyasini aytib bering. 10.1xtiyoriy va noixtiyoriy qisqarish nima? 11 .Sarkoplazma va miofibrilla 'naqida nimani bilasiz? 12.Sarkomer nima? 13.Anizotrop va izotrop disklar haqida nimani bilasiz? 14.Motoneyron nima? 15.Miografiya ''a miogramma haqida nimalarni bilasiz? 16.1zotonik va izometrik qisqarish nima? 17.Vositali va vositasiz ta’sirlash nima? 18.Funksional motor birliklar haqida nimani bilasiz? 19.Jismoniy ish vaqtida mushaklarda qaysi o ‘zgarishlar kuzatiladi? 20.Mushak charchashi deb nimani aytishadi? 21 .Mushakning mutlaq kuchi nima? 22.Kislorod qarzi nima? 23.Ergogramma nima? 24.Silliq mushakning q o ‘z g ‘aluvchanligi va avtomatiyasi haqida nimani bilasiz? 25.Jismoniy mashqlar mushakning tuzilishi va faoliyatiga qanday ta’sir yetkazadi? 26. Mashq qilish jarayoni organizm uchun qanday ahamiyatga ega? www.ziyouz.com kutubxonasi Asab tizimining funksiyalari Asab tizimiga organizmda murakkab funksiyalarni bajaruvchi bosh
miya va orqa miya kiradi. 1. Asab tizimi odam organizmida barcha hujayra, to‘qima, a’zolari va funksional tizimlarining ishini boshqaradi, tartibga soladi va ularning bir-biri bilan o ‘zaro bogManishini ta’minlaydi. I.P.Pavlov asab tizimining bu funksiyasini quyi funksiyasi deb atagan. Bu vazifani orqa miya va bosh miyaning quyi qismlarida (uzunchoq, o*rta, oraliq miya va miyachada) joylashgan asab markazlari bajaradi. 2. Asab tizim i organizmni tashqi muhit bilan b o g ‘laydi, muhit sharoitiga moslashuvini ta'minlaydi. Tashqi muhit ta’sirida, atrofdagi boshqa odamlar bilan munosabati natijasida odamda paydo b o ‘lgan fikrlash, fikmi bayon etish, bilim olish, hunar o ‘rganish va ulami esda saqlash kabi yuksak insoniy xususiyatlar ham asab tizimining ana shu ikkinchi funksiyasiga kiradi. I.P.Pavlov asab tizimining bu funksiyasini oliy asab faoliyati deb atagan. Asab tizimining bu funksiyasini uning yuqori qismida (bosh miya yarim sharlar po‘stlo g ‘ida) joylashgan asab markazlari bajaradi. 3. Bosh miya yarim sharlar p o ‘stlog‘i ruhiy faoliyatning asosiy a’zosi hisoblanadi. Asab impulslarni bosh miya yarim sharlar p o ‘stlog‘i neyronlariga yetib borishi natijasida hissiyot to‘y g ‘usi hosil b o ‘ladi, qaysiki odamda ong va tafakkur jarayonlaming asosi hisoblanadi. Neyronlar tasnifi Markaziy asab tizimining neyronlari retseptor, effektor va kontakt
neyronlarga b o ‘linadi. Q o‘z g ‘alishni qabul qilib, periferik retseptorlardan markaziy asab tizimiga o ‘tkazadigan bipolyar asab hujayralari retseptor neyronlar deb ataladi. Bu neyronlaming tolalari markaziy asab tizimidan tashqarida orqa miya tugunlarida yoki bosh miya tugunlarida joylashgan b o ‘ladi. Reseptor neyronning uzun o ‘sig ‘i periferiyaga borib, qabul qiluvchi asab oxiri- retseptomi hosil qiladi. Bu o ‘siq periferiyadan q o ‘z g ‘alish impulslarini olib keladi. RevSeptor neyronning ikkinchi o ‘s ig ‘i orqa miyaga yoki uzunchoq miyaga kiradi. Markaziy asab tizimining bevosita retseptorlardan emas, balki pastroqda joylashgan neyronlar orqali impuls oladigan ba'zi neyronlari ham reLseptor neyronlariga kiradi. Masalan, k o‘ruv d o ‘mboqlaridagi (thalamus) neyronlar, retseptor neyronlar har xil sezgilarni yuzaga chiqaruvchi impulslami yetkazib bergani uchun k o‘pincha sensor,
yoki sezuvchi neyronlar
effektor neyronlari periferik a’zo va to ‘qimalarga impulslar yuboradi. Effektor neyronlaming uzun aksonlari q o ‘z g ‘alishni periferiyaga o ‘tkazadi. Effektor neyronlarning ba’zilari skelet mushaklariga beradigan harakatlantiruvchi asab tolalarini hosil qiladi; www.ziyouz.com kutubxonasi bunday ncyronlar motoneyronlar, yoki harakatlantiruvchi neyronlar deb ataladi. Kontakt, yoki oraliq, kiritma neyronlar markaziy asab tizimida joylashgan b o ‘lib retseptor va effektor asab hujayralarini bir-biriga bog*laydi. Ular yuzaga chiqaradigan samaraning xarakteriga qarab, qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi neyronlarga b o ‘linadi. Asab tolasining xossalari Asab tolasi, har bir tirik to ‘qima singari, q o 4z g ‘alish va ta’sirotni o ‘tkazish xususiyatiga ega. Agar mushak bilan birlashgan asabning biror joyi elektr toki bilan ta’sirlanadigan b o ‘lsa, asab q o ‘z g ‘alib, q o ‘z g ‘alinishni mushakga o ‘tkazadi va natijada mushak qisqaradi. Asab tolasining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat. 1. Asab tolasi qo‘zg‘alishni o‘tkazish uchun butun boiishi kerak. Asabni ke?d?rfi va yoki uni qatliq bog*lash natijasida asabdan q o ‘z g ‘alish о Ч т а у qoladi. Asabning butunlili buzilgandagina emas, uning funksiyasi buzilgan vaqtda ham u q o ‘z g ‘alishni o ‘tkazmay q o ‘yishi mumkin. Masalan, asab sovutilganda yoki isitilganda, zaharlanganda va qon bilan yaxshi ta’min etilmaganda ham q o ‘zg*alish о Ч т а у qoladi. Demak, asabdan q o ‘z g ‘alish o ‘tishi uchun u buzilmagan, shikastlanmagan, ya’ni butun b o ‘lishi kerak. Bu - asabning fiziologik butunligi qonuni deyiladi.
Ikki tomonlama o‘tkazish qonuni. Asab tolasi q o ‘z g ‘alishni ikki tomonlama-markazdan periferiyaga (atrofga) va periferiyadan markazga o ‘tkaza oladi. Asab tolasi markazga intiluvchi yo markazdan qochuvchi tola b oiish id an qat’i nazar unga ta’sir etilsa q o ‘z g ‘alish ikki tom onga tarqatib ketadi. Asab tolasining bu xossasini atoqli rus olim i R .l.Babuxin (1877) birinchi b o iib kashf etgan. 3. Ajratib o‘tkazish qonuni. Periferik asab tizimi k o ‘pgina ayrim asab tolalaridan iborat; bu tolalar hammasi bir asab ustunida boradi. Asab ustunidan xilm a-xil asab tolalari, ya’ni markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi asab tolalari baravar o ‘tishi mumkin. Ammo bir asab tolasidan o ‘tadigan q o ‘zg*alish qushni asab tolalariga o ‘tmaydi. Q o‘z g ‘alish asab tolasidan yakka, ajralgan holda o ‘tganligi tufayli odam juda nozik ayrim harakatlarni bajara oladi. Masalan, rassomning suratlar chizishiga, musiqachining murakkab musiqa asarlarini ijro etishiga, jarrohning eng nozik jarohlik qilishiga sabab shuki, har bir tola asab impulsni mushakka ajratib o ‘tkazadi va shunday qilib markaziy asab tizimi mushak harakatlarini u yg‘unlashtira oladi. Q o ‘z g ‘alish boshqa tolalarga o ‘ta olganda edi, ayrim mushak qisqarishi mumkin b oim agan edi, har bir q o ‘z g ‘alishda xilma-xil mushaklar tartibsiz qisqargan b o ia r edi. www.ziyouz.com kutubxonasi Markaziy asab tizimi neyronlarning y ig ‘indisidir. Uni k o ‘nda!ang kesishda rangi bir-biridan farq qiladigan ikki qavatni k o ‘rish mumkin: bu qavatlardan biri kulrang, ikkinchisi csa oq b o ia d i. Bu ikki modda rangiga Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|