Odam fiziologiyasi
boshlanganligidan guvohlik beradi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
boshlanganligidan guvohlik beradi. Reflektor jarayonlari ularni yuzaga chiqargan ta’sirot to ‘xtashi bilan bir vaqtda tamom b o ‘lmay, orada bir muncha uzun davr o ‘tadi. Bu hodisa reflektor ta ’sirot qoldigM deb ataladi. T a’sirot qancha kuchli b o ‘lib, rctseptorlarga qancha uzoq ta’sir etgan b o ‘lsa, reflektor ta’sirot q old ig‘i o ‘shancha uzun b o ‘ladi. T a’sirot q old ig‘ining uzoq davom etishi reflektor markazning berk neyron zanjirlarida asab impulslarining aylanib yurishi (sirkulatsiyasi) ga b o g ‘liq deyishadi. Neyronlaming shunday berk zanjiri 111-rasmda sxem a shaklida k o ‘rsatilgan. Neyronlar shu tariqa ulanganda birining q o ‘z g ‘alish ikkinchisiga (yoki boshqalariga) o ‘tadi, aksonlarning tarmoqlari orqali esa yana asab hujayrasiga qaytib keladi va h.k.z. Shunday halqa b o g ‘lanishlar borligi tufayli, sinapslardan biri charchamaguncha yoki torm ozlovchi impuls kelib neyronlar faolligi to ‘xtamaguncha q o ‘z g ‘alish asab markazida uzoq aylanib yurishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 11 J-rasm. Asab markazidagi neyronlarning halqa b o g llanishlari (Lorento de No dan, 1968). Markaziy asab tizimining uyg‘unlashtiruvchi ahamiyati Organizmning butun xilm a-xil faoliyati, o 4zgarib turadigan va turli kombinatsiyalarida k o4rinadigan barcha reflektor harakatlar odamning jism oniy mehnat jarayonida qiladigan juda nozik harakatlari faqat markaziy asab tizimining uyg4unlashtiruvchi (koordinatsiya qiluvchi) faoliyati tufayligina yuzaga chiqishi mumkin. Reflektor yeyni k o ‘zdan kechirganimizda ikki neyronli va uch neyronli yoy sxemasi bilan tanishdik. Butun organizmda ham q o ‘z g ‘algan asab hujayrasi qaysi neyronga b o g 4langan blsa, q o 4z g ‘alish o ‘sha neyronga o ‘tadi va shunday qilib, xuddi zanjirdan yurgandek mushakga yetib boradi deb o 4ylasa, bular edi. Haqiqatan har bir reflektor reaksiya markaziy asab tizimining g ‘oyatda murakkab reaksiyasi hisoblanadi. Har bir ayrim paytda organizmga k o ‘p va xilm a-xil ta’sirotlar kelib turadi. Markaziy asab tizimining uyg‘unlantiruvchi ahamiyati shundan iborat: organizm bu ta’sirotlarga javoban shu xildagi refleksni yuzaga chiqaradiki, bu refleks muayyan paytda organizmning u yashab turgan sharoit bilan muvozanatga kelishini ta’minlaydi. Ana shu javob reaksiyalari vaqtida butun organizmdagi ayrim a’zolar yoki a’zo tizimlari bir-biri bilan b o g ‘langan qismlar sifatida baravar va ketma-ket birgalashib ishlaydi. Shunday qilib, u y g ‘unlik mushak harakatlarining aniq bajarilishini ta’minlaydi, turli tashqi vaziyatlarga moslashgan reflektor reaksiyalarini yuzaga chiqaradi, bu reflektor reaksiyalar harakatlantiruvchi, sekretor, tomir va boshqa komponentlardan tarkib topadi. Organizmning harakat qilishdek u yg4unlashgan faoliyati shuncha b o g 4liqki, organizm biror ta’sirotga javoban ham mushaklarini yoki qanday b o ‘lmasin mushaklarni emas, balki qat’iyan ma’lum mushaklar guruxini qisqartiradi. Organizm shu tariqa harakat qilganda yurak-tomir tizimi, nafas a ’zolari va boshqa tizimlarning faoliyati o 4zgaradi. Ana shu jarayonlarning hammasi harakat reaksiyasini yuzaga chiqarish uchun eng yangi sharoit tug‘diradi. Murakkab ravishda u y g ‘unlashgan harakatning yuzaga chiqishida p o‘stloq ostidagi tuzilmalar (orqa miya, uzunchoq miya, miyacha va u www.ziyouz.com kutubxonasi kabilar) gina em as, balki bosh miya p o ‘stlog4i ham qatnashadi. Masalan, jismoniy mehnat jarayonida qilinadigan harakatlami yoki sportchi qiladigan harakatlarni u y g ‘unlashtirishda va shunga o ‘xshashlarda bosh miya p o ‘stlog‘ining shartli reflektor faoliyati ayniqsa katta ahamitga egadir (112- rasm). Gap shundaki, harakatlaming juda k o ‘p shakllari shartli reflektor harakatlardan iborat, harakatlarning kichik bir guruhigina nasldan qolgan, ya’ni shartsiz reflektor harakatdan iboratdir. 112-rasm. Sportchi nozik harakatlarining markaziy va periferik asab tizimlari tamonidan uyg‘unlantirilishi. Markaziy asab tizimida q o ‘z g ‘alish va tormozlanish jarayonlari uzluksiz ravishda bir-biriga ta’sir etib turadi, shunga k o ‘ra g ‘oyatda murakkab, u y g ‘un harakatlar refleks y o ‘li bilan yuzaga chiqadi. Har qanday b o ‘g ‘im ikki guruh mushaklar borligi tufayli harakatlana oladi. Bu mushaklar b o ‘g ‘imdan oshib o ‘tgan b o ‘ladi va qisqarganda harakatni yuzaga chiqaradi. Bu juft mushaklar yordami bilan faqat bukiladigan va yoziladigan eng oddiy b o ‘g ‘imni olaylik. Shu mushaklardan biri qisqarib, b o ‘g ‘imni bukadi, ikkinchisi qisqarib yozadi. Q o‘l-oyoq bukilganda bukuvchi mushak qisqarib, ayni vaqtda yozuvchi mushakni tortib c h o ‘zadi, deb o ‘ylasa b o ‘lar edi. Ammo yozuvchi mushakning payi suyakdan ajratib q o ‘yilsa, yozuvchi mushakning baribir 'uokshashishi tekshirishlarda ma’lum b o ‘lgan. Bu tajriba markaziy asab ti/imining turli funksiyalarini o ‘taydigan mushaklar (bu misolda bukuvchi www.ziyouz.com kutubxonasi va yozuvchi mushaklar) bilan b o g ‘langan qismlarida qo*zg‘alish jarayoni ham, tormozlanish jarayoni ham yuz beradi, degan g ‘oyani tasdiqladi. Q o ‘l- oyoq bukilganda yozuvchi mushaklar markazida q o ‘z g ‘alish kelib chiqadi, lekin shu bilan bir vaqtda yozuvchi mushaklar markazida tormozlanish jarayoni го‘у beradi. Bir q o ‘l yoki oyoqdagi mushaklarning markazlari o ‘rtasidagina emas, qarama-qarshi ikki q o ‘l-oyoqdagi mushaklarning markazlari o ‘rtasida ham muayyan o ‘zaro munosabatlar bor. Odam yurganda goh bir o y o g ‘i, goh ikkinchi o y o g ‘i bukiladi: ayni vaqtda bir tizza bukilib, ikkinchi tizza esa yozilgan deyaylik, shunga k o‘ra, chap oyoqni bukuvchi mushaklarining markazi q o ‘z g ‘alish holatida b o ‘ladi, yozuvchi mushaklaming markazi esa tormozlangan b o ‘ladi. Qarama-qarshi tomonda teskari hodisa k o ‘riladi; o ‘ng oyoqni yozuvchi mushaklarning markazi q o ‘z g ‘alib, bukuvchi mushaklarning markazi tormozlangan bo4adi. N.Ye.V vedenskiy kashf etgan shunday bir-biriga b o g ‘liq retsiprok yoki payvasta innervatsiya tufayligina yurish mumkin b o ‘ladi. Bunda oyoqlam ing tegishli markazlarida b o ‘ladigan o ‘zaro munosabatlar 113-rasmda k o ‘rsatilgan. 113-rasm. Resiprok tormozlanish (Ch.S.Sherrington bo ‘yicha). Harakatlarning uyg‘unlashuvini krsatadigan tasvir : R-yozuvchi mushaklar, S- bukuvchi mushaklar, Sr-yozuvchi mushaklaming markazi, Ss-bukuvchi mushaklarning markazi. Qo'zg'algan neyronlar qizil rang va tormozlangan neyronlar kulrang chiziqlar hilan k o ‘rsatilgan. Yuqorida tasvir etilgan bir-biriga bogMiq innervatsiya barqaror va doimiy bir narsa emas. Bosh miya ta’sirida bu munosabatlar sharoitga qarab o ‘zgarishi mumkin. Odam zarur topganda ikkala o y o g ‘ini bir vaqtda bukishi, sakrashi mumkin va h.k.z. www.ziyouz.com kutubxonasi Bosh miya shartli rcflckslar asosida ishlash y o ‘li bilan mavjud nisbatlami o ‘zgartira, ya’ni turli kombinatsiyalar Ьафо eta oladi, odamning jism oniy mashqlarda murakkab harakatlami qilishi yoki suzishdan, akrobatik mashqlarda va shu kabilarda tegishli harakatlarni bajarishi bosh miyaning shu qobiliyatiga b o g liq . Shunday qilib, u yg‘unlashgan murakkab harakatlar yuzaga chiqishi uchun markaziy asab tizimining hamma b o ‘limlari kelishib ishlashi kerak. Bosh miya p o ‘stlog‘i esa ana shu b o iim la m in g kelishib ishlashini ta’minlaydi. Divergensiya (tarqalish). Xilm a-xil retseptorlar bilan b o g iiq b o ig a n afferent neyronlar orqa miyaga kirib turli tarmoqlarga tarqaladi, y a ’ni axborot yetkazuvchi yoilarn i hosil qiladi. D ivergensiya tufayli afferent axborot bir vaqtning o ‘zida markaziy asab tizimining turli qismlariga yetib boradi. Nafaqat afferent ncyronlarning aksoni, balki oraliq (assotsiativ) neyronlaming aksonlari ham kollateral hosil qiladi. Natijada markaziy asab tizimining jarayontari - q o ‘z g ‘aHsh yoki torm ozlanishning tarqaladigan y o ila r i kengayadi. (114-rasm, II). Bu holat markaziy asab tizimida tarqalishi (irradiatsiyasi) uchun asos yaratadi. Efferent y o ila r ham divergensiyaga uchraydi. Masalan, bitta harakatlantiruvchi neyron aksoni 10-15 dan 1500-2000 gacha shoxchalar hosil qiladi, ana shu miqdordagi mushak tolalarini innervatsiya qiladi. Divergensiya ч У у I) / ' :( \ Konvergensiya J/4-rasm. Divergensiya (A), konvergensiya (B), okkluziya (V), vaqtdagi (G) va fazodagi (D) q o ‘shilish hodisalar tasviri. 'V j. '
\Ц ...
D * b v www.ziyouz.com kutubxonasi Konvergensiya (q o‘shilish). Markaziy asab tizimiga turli afferent y o ‘llar bilan keluvchi q o 4z g ‘aluv va tormozlanish asab irnpulslari oraliq va efferent neyronlarga tushib y ig ‘ilishini konvergensiya deyiladi. Ikki yoki undan k o ‘proq xilmaxil (polisensor) afferent y o ‘llaridan keluvchi axborotlar (eshitish, k o‘rish, hidlov, harakat, ichki a’zolardan va h.k.z) larning bir efferent neyronga q o ‘shilishi natijasida konvergensiya kuzatiladi. (1 14-rasm. III). Masalan, bosh miya yarim sharlari p o ‘stlo g ‘ida joylashgan teppa va harakat mintaqalari (5,7,4,6 maydonlari) asosiy konvergent apparat hisoblanadi (Ch.S.Sherrington). Birinchi konvergent apparatida (5,7 maydonlar) axborotning birlamchi afferent tahlili,
umumiy oxirgi yo‘li
Sherrington «voronkasi» deyiladi (115-rasm). з 6
1-burun, 2-ko‘z, 3-quloq, 4-teri, 5-me'da, 6-oyoq, 7-orqa miya. Asab impulslarning konvergensiyasi shu bilan izohlanadaiki, markaziy asab tizimida har bir neyronning tanasida va dendritlarida boshqa bir talay neyronlaming aksonlari tugaydi. Turli retseptiv mintaqalaridan keluvchi impulslar markaziy asab tizimining oliy b o ‘limlarida po‘s tlo g ‘ ostidagi yadrolarda va bosh miya p o ‘stlo g ‘ida q o ‘shiladi (konvergensiyalanadi). Shu sababli bir ncyronni eshituv retseptorlari ham, k o ‘ruv retseptorlari ham, teri retseptorlari ham ta’sirlanganda yuzaga keluvchi impulslar q o ‘z g ‘ata oladi. Konvergensiya q o ‘z g ‘alishlarining masofada q o ‘shilishi okkluziya deyiladi. Okkluziya (tiqilib qolish)ning mohiyati shundaki, afferent www.ziyouz.com kutubxonasi tolalarning ikki guruhi bir vaqtda ta’sirlanganda kelib chiquvchi samara miqdor jihatdan alohida olingan shu reflekslar miqdorining arifmetik y ig ‘indisidan kamroq b o lib chiqadi. Kuchli va uzoq ta’sirlanganda markaziy asab tizimiga keluvchi impulslar reflektor markaz neyronlarinigina emas, boshqa asab markazlarining neyronlarini ham q o ‘z g ‘ata oladi. Bu hodisa irradiatsiya deyiladi. Q o ‘z g ‘alish va tormozlanish jarayonlari o ‘zlari hosil b o ‘lgan asab markazlaridan boshqa, q o‘shni markazlarga ham tarqaladi. Ayni vaqta bir nechta boshqa markazlarga tarqalgan bu ikki jarayon ma’lum bir markazga yana qayta y ig ‘ilishlari konsentratsiya deyiladi. Markaziy asab tizimida uning ikki asosiy jarayonlarining almashinib turushi muhim funksionali ahamiyatga ega. Torm ozlovchi va q o ‘z g ‘atuvchi ta’sirot to ‘xtagandan keyin asab markazining holatida ro‘y beradigan turli o ‘zgarishlar reflektor faoliyatning u yg‘unlashtirish mexanizmlarida muhim rol o ‘ynaydi. Tormozlanishdan keyingi q o ‘z g ‘alish ketma-ket m usbat induksiya va q o ‘z g ‘alishdan keyingi tormozlanish-ketma-ket m anfiy induksiya deyiladi. Asab markazlari bilan ishlovchi a’zolar o ‘rtasida qaytar b o g ia n ish mavjud. U tufayli asab markazidagi ncyronlaming turli guruhlarinng q o ‘z g ‘alish faolligi va asab markazidagi turli elem entlam ing tartib bilan q o ‘shilishi ishlovchi a’zodagi samaraga, ya’ni mushak harakatiga q afiyan muvofiq, u y g ‘un b o iib turadi. Taniqli rus olim i, akademik A .A .U xtom skiy asab markazlarining asosiy ish tam oyili-dom inanta haqida k o ‘pdan-ko‘p tadqiqotlar o ‘tkazgan. Uning fikricha, organizm yashaydigan tabiiy sharoitda asab tizimining yaxlit bir butun b o iib ishlashi uchun dominant, ya’ni ustun q o ‘z g ‘alish o ‘choqlarining borligi xarakterlidir, bu q o ‘z g ‘alish o ‘choqlari boshqa hamma asab markazlarining ishini o ‘zgartiradi va g o ‘yo o ‘ziga b o ‘ysindiradi. A.A .U xtom skiyning m aium otlariga k o ‘ra, dominant q o ‘z g ‘alish o ‘ch o g ‘i quyidagi asosiy xossalarga ega: 1) haddan oshgan q o ‘z g ‘aluvchanlik; 2) q o ‘z g ‘alishning turg‘unligi; 3) q o ‘z g ‘alishlami q o ‘shish qobiliyati; 4) inersiya, y a ’ni rag‘bat tamom b o ig a ch q o ‘z g ‘alishni uzoq ushlab turish qobiliyati. Ustun turuvchi hukmron q o ‘z g ‘alish o ‘c h o g ‘i boshqa markazlarga keluvchi q o‘z g ‘alish toiqinlarini o ‘ziga jalb qilib, shular hisobiga kuchaya oladi. Bu paytda boshqa markazlarda tormozlanish jarayoni boshlanadi. Shunga ко‘га markaziy asab tizimida ustun turuvchi q o ‘z g ‘alish o ‘ch o g 4i b oigan d a integrativ (sintetik) faoliyat o ‘zgaradi. Markaziy asab tizimiga keluvchi q o‘z g 4alish hamisha o ‘zi vujuduga keltiradigan javob reaksiyasini yuzaga chiqarmay, dominantaga xos b o 4lgan javob reaksiyasini yuzaga chiqaradi. Masalan, hayvon ovqat yutish harakatlarini qilib turganida bosh miya p o‘stlog4idagi harakatlantiruvchi mintaqaning ayrim nuqtalari la’sirlansa, tegishli mushaklar qisqarmay, ovqat yutish harakatlari kuchayadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Shuni alohida qayd qilib o ‘tish zarurki, shartli reflekslar hosil qilinishida vaqtincha aloqa dominant asosida hosil b o ia d i. Nazorat uchun savollar 1. Asab tizimi qaysi funksiyalami bajaradi? 2. Asab tizimi embriogenez vaqtida qaysi tuzulmalardan hosil b o ia d i? 3. Neyron va neyropil nazariyalarini qanday izoh berish mumkin? 4. Asab tolalarining qaysi xossalarini bilasiz? 5. Asablarda q o ‘z g ‘alishni o ‘tkazish qonunlarini belgilab bering. 6. Valler degeneratsiyasi nima? 7. Neyronlarning tasnifi. 8. Neyronlaming reflektor faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 9. Refleks nima? 10. R eflekslam ing qaysi turlarini bilasiz? 11. Reflektor yoy nima? 12. Periferik asab tizimi nima? 13. Asab markazlari haqida nimalami bilasiz? 14. Refleks vaqti nima va uni qanday aniqlash mumkin? 15. Impuls transformatsiyasi nima? 16. Markaziy tormozlanish nima va kim uni birinchi marta o ‘rganib chiqqan? 17. Asab markazining charchashi deb nimani tushunasiz? 18. Reflektor ta’sirot q o ld ig i nima? 19. Neyronlarning uyg unlashtiruvchi ahamiyati iiiniadau ibuiat? 20. Impuls sirkulatsiyasi - aylanib yurish nima? 21. Retsiprok yoki payvasta innervatsiya nima? 22. D ivergensiya nima? 23. Konvergensiya nima? 24. Sherrington «voronkasi» deb nimani tushunasiz? 25. Induksiya nima va uning qaysi turlarini bilasiz? 26. Okkluziya nima? 27. A.A.U xtom skiyning dominantasi haqida nimani bilasiz? 28. Dominantaning qaysi xossalarini bilasiz? www.ziyouz.com kutubxonasi XII. MARKAZIY ASAB TIZIMI FIZIOLOGIYASI Orqa miya (medulla spinalis) Katta odamlarda orqa miya oldindan orqaga qarab bir oz yassilangan 45 sm chamasi uzunlikdagi chilvirdir. U yuqori tomonda uzunchoq miya bilan tutashadi, pastda belning birinchi umurtqasi sathida konus shaklida tugaydi ( 1 16-rasm). Orqa miya ikkita asosiy funksiyani: reflektor funksiya Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|