Odam fiziologiyasi
Miya ustunining bulbar (uzunchoq miya) b o ‘limining va ayniqsa o ‘rta
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Miya ustunining bulbar (uzunchoq miya) b o ‘limining va ayniqsa o ‘rta miya b o iim in in g eng muhim funksiyasi shuki, u tananing fazodagi vaziyatiga qarab mushaklar tonusini qayta taqsimlaydi. Mushaklar tonusi refleks y o i i bilan qayta taqsimlanib, tana muvozanatining saqlanishini ta’minlaydi. R.Magnus xilm a-xil tonik reflekslaming jami y ig ‘indisini ikkita guruhga boiad i: 1) tananing fazodagi muayyan vaziyatini taqazo qiladigan statik reflekslar va 2) tananing surilishi bilan yuzaga chiqadigan stato-
kinetik reflekslar. Statik reflekslarning o ‘zi ikkita katta guruhga ajratiladi. Birinchi guruhi tananing muayyan vaziyatini yoki pozasini ta’minlaydi va vaziyat reflekslari yoki poza tonik reflekslar deb ataladi. Ikkinchi guruhga tananing g ‘ayri tabiiy vaziyatdan m o ‘tadil vaziyatga qaytishini ta’minlaydi va ustanovka, yoki rostlash reflekslari deb ataladi. Vaziyat reflekslarida mushak tonusi qayta taqsimlanadi, masalan, q o i yoki oyoqning yozuvchi mushaklar tonusi kamayib, bukuvchi mushaklar tonusi oshadi. Bunday reflekslarni uzunchoq miya markazlari yuzaga chiqaradi. Tana vaziyati reflekslarining kelib chiqishida vestibular apparat www.ziyouz.com kutubxonasi retseptorlaridan va b o4yin mushaklarining proprioretseptorlaridan keluvchi afferent impulslar katta ahamiyatga ega. Mlya ustunining to‘rsimon formatsiyasi 0 ’tgan asrning ikkinchi yarmida birinchi marta tasvir etgan tuzilma O.Deyters tomonidan to‘rsimon formatsiyasi yoki retikular formatsiya deb ataladi. T o is im o n formatsiyaning tuzilishini V.M .Bexterev bilan Raymon- Kaxal mukammal tasvir etishgan (125-rasm). 125-rasm. To'rsimon formatsiyaning sxematik tasviri. 1-po'stlocj; 2-talamus; 3-gipotalamus: 4-0*rta miya; 5 -k o ‘prik; 6-uzunchoq m iya; 7- to ‘rsimon form atsiya 126-rasm. To*rsimon formatsiya va bosh miya p o ‘stlog'i o'rtasidagi morfologik va funksional aloqalar: A-koUariiuvchi, po'stloqni faollashtiruvchi y o ‘llarning tasviri; B-bosh miya p stlo idan tushuvchi va t o ‘rsimon form atsiyaga ta 'sir etuvchi asablar tarqalish y o ‘llarining tasviri; Sp-po‘stlog'ga boradigan afferent y o ‘lla r va to ‘rsimon form atsiyada tarqaladigan kollateral tolalar. Tuzilmasi jihatdan to ‘rsimon formatsiyaga yaqin turadigan yadrolar talamusda ham bor; bu yadrolardan miya p o ‘stlog*iga boruvchi asab tolalari g ‘ayri maxsus (nospesifik) y o ‘llarni nosil qiiadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Yaqinda markaziy asab tizimining hamma b o ‘limlaridagi tonus va q o ‘z g ‘aluvchanlikni boshqarishda to ‘rsimon formatsiyaning katta ahamiyati borligi aniqlandi. Bu formatsiya orqa miyaning reflektor faoliyatini faollantira oladi, shuningdek tormozlay oladi, k o ‘tariluvchi y o ‘llar orqali csa katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ini faollashtira oladi, to ‘rsimon formatsiyadan va talamusning nospetsifik yadrolaridan keluvchi impulslar katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ini tiyrak holda saqlab turadi. T o ‘rsimon formatsiya ta’sirida reflektor reaksiyalar kuchliroq va aniqroq b o ‘lib qoladi. T o ‘rsimon formatsiyaning k o 4tariluvchi va tushuvchi y o ‘llar orqali ta’sir etishiga imkon beradigan faolligiga sabab shuki, unga har xil afferent yoMlarining tarmoqlari orqali impulslar kelib turadi (126-rasm). Shu tufayli retseptorlaming turli-tuman ta’sirlanishi to ‘rsimon formatsiya holatiga ta’sir etadi. Uni hosil qiluvchi neyronlar, bundan tashqari, har xil kim yoviy moddalar - gormonlarga va modda almashinuvida hosil b o ‘ladigan ba’zi bir moddalarga yuksak darajada sezuvchan. T o ‘rsimon formatsiyaga miyacha va katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining effektor markazlaridan ham impulslar kelib turadi. Shunday qilib, to ‘rsimon formatsiya neyronlari doimo q o ‘z g ‘algan holatda b o ‘ladi, shu tufayli markaziy asab tizimining turli qismlari tonus va faoliyatga muayyan darajada tayyor b o ‘lib turadi. M iyacha Miyacha o ‘ng va chap yarim sharlardan iborat b o ‘lib, ular chuvalchangsimon qism bilan birikkan. Miyacha bosh miya yarim sharlari bilan parallel rivojlanadi, u odamda yaxshi rivojlangan b o ‘ladi. Uning vazni 150-160 g ga teng, 3 juft: yuqorigi, o ‘rta va pastki oyoqchalari b o ‘ladi. Yuqorigi oyoqchasi miyachani to ‘rt tepalik va miya yarim sharlari bilan, o ‘rta oyoqchasi k o ‘prik bilan, pastki oyoqchasi esa uzunchoq miya va orqa miya bilan b o g ‘laydi. Agai m iyacha kesilsa, uning ustki qismi yupqa kulrang moddadan tuzilganligi va 2 qavat (donali va yulduzsimon) hujayralari ko*rinadi (127-rasm). Kulrang modda tagida oq modda joylashgan, uning asab tolalari daraxt bargining tomirlari kabi tarqalgan. U «hayot daraxti» deb ataladi. Oq modda orasida to ‘rt juft tana-tarqoq holdagi kul rang modda uchraydi: 1) eng chetda yirik tishli yadro b o ‘lib, u muvozanatni saqlash funksiyasini bajaradi; 2) probkasimon yadro; 3) sharsimon yadro; 4) miyachaning ch o ‘qqi (tepa) yadrolari bor (128-rasm). Miyacha o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali markaziy asabning deyarli hamma bolim lari bilan b o g ‘langandir (129-rasm). Miyacha funksiyalarini tekshirish uchun hayvonlarning miyachasi tamomila yoki qisman olib tashlangan. Miyachani olib tashlash yoki unga zarar yetkazish hayvonning harakatlariga www.ziyouz.com kutubxonasi va tana va/iyatiga ta\sir etadi. Miyachaning faqat yarmi olib tashlanganda hayvonning o ‘sha tomondagi oyoqlari c h o ‘ziladi, hayvon tura olm aydi va o ‘tgach bu hodisalar ancha kamayib, hayvon o ‘rnidan turishi, yurishi va anchagina murakkab harakatlarni bajarishi mumkin (Karamyan, 1970). 127-rasm. Miyachaning tuzilishi. A-miyacha h o ‘limlari; B-miyacha p o 's tlo g kida neyronlarning tuzilishi. I-X-miyacha bo'lim lari (Larsel bo'yicha) I-oldingi bo lim; 2-orqadagi b o ‘lim; 3- paruflokulyar b o llim; 4-jlokkulondula bo4im i; 5- noksimon hujayralar; 6- Purkinye hujayralari; 7-sudraluvchi tolalar; 8-donsimon hujayra; 9-miyacha ichki yadro neyronlari; 10-Goldji hujayraiari; I I-ko 'tariluvchi tolalar; A-da qora rang bilan qadimiy miyacha tuzilm asi tasvir etgan yashil rang bilan eski va sariq rang bilan miyachaning yangi tuzilmasi ko 'rsatilgan. miyachasi zararlangan tomonga qarab yiqilib tushadi. Oradan bir necha kun C h qqi (tom) yadrosi Tishli
yadro 128-rasm. Miyacha yadrolarining topografiyasi. www.ziyouz.com kutubxonasi Hayvonning miyachasi butunlay olib tashlansa, chuqur va jiddiy o ‘zgarishlar ro‘y beradi. Bunda hayvon o ‘rnidan tura olmaydi va qanday b o ‘lmasin harakat qila olmaydi. Bir necha kundan kcyin hayvon qisman harakat qila boshlaydi. Ammo hayvon o ‘midan turish uchun oyoqlarini keng yozadi, yurganda k o ‘pgina ortiq va omonat harakatlami bajaradi. 129-rasm. Miyachaning markaziy asab tizimidagi boshqa tizimlari bilan morfo-funksional aloqalari. К о ‘к rang bilan ko'tariluvchi y o ‘llar va qizil rang bilan tushuvchi уоЧ1аг ko‘rsatilgan. Miyachani olib tashlash natijasida hayvonning harakatlarida kelib chiqadigan o ‘zgarishlar quyidagi to ‘rt guruhga b o ‘linadi: 1.
Mushaklar tonusining o‘zgarishi (atoniya). Bunda mushaklar tonusi keskin kamayib ketadi, natijada mushaklar ilvillab qoladi. Ammo bir necha kundan keyin yozuvchi mushaklar tonusi oshadi, q o ‘l-oyoq yoziladi, bosh orqaga qayriladi. Miyacha olib tashlaganda mushaklar tonusi y o ‘qolishdan k o ‘ra, tonus taqsimotini idora etishning k o ‘proq buzilishi bir qancha tekshirishlarda isbot etilgan. Miyacha shikastlangandan keyin ikki hafta o ‘tgach, tonus sekin-asta avvalgi asliga keladi va hayvon birmuncha b eo‘xshov harakat qilsa ham, har qalay anchagina harakatlarni bajaradigan b o lib qoladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 2. Tez charchab qolish (asteniya). Hayvon juda tez charchaydi. S o g ‘lom va nozik harakatlarni bem alol bajarsa ham, miyachasi olib tashlangan it shunday harakat qilish natijasida tcz charchab qoladi, yotib dam oladi. 3. Qo‘l-oyoq va boshning titarishi (astaziya). Miyachasi olib tashlangan hayvon titramasdan turaolmaydi va boshini tutaolmaydi. O y o g ‘ini darrov k o ‘tara olm aydi. U o y o g ‘ini k o ‘tarishdan oldin bir qancha tebranma harakatlar qiladi. Agar bunday it turg‘azib q o ‘yilsa, tanasi va boshi hamisha tebranib turadi, ovqatni yeya olm aydi,chunki boshini tcbranishdan to‘xtata olm aydi. Miyachasi olib tashlangan it birdaniga to ‘xtata olmaydigan va k o ‘p marta takrorlaydigan bunday uzluksiz harakatlar kctma-kct kcluvchi bir qancha reflekslardan iborat. Bunday reflekslarda har bir harakat tamom b o ‘lishi bilan navbatdagi harakat boshlanadi. 4. HarakaUar uyg‘uniigining buzilishi (ataksiya). Miyachasi olib tashlangan it aniq, chaqqon, u y g ‘un harakatlar qila olmaydi. U oyoqlarini kerib, qoqilib-surilib va yiqilib yuradi. (129-rasm). Yurganda oyoqlarini yuqori k o‘tarib tashlaydi, shu sababli bunday yurish «xo‘roz» yurish deb ataladi. Odamning miyachasi zararlanganda ham shunday o ‘zgarishlar kclib chiqadi (131-rasm). Miyachaning asosiy funksiyasi - bu harakatlarni uyg‘unlashtirish va mushaklar tonusini mu4adil ravishda taqsimlashdan iborat ekanligi ko‘pgina tekshirishlar bilan
aniqlangan. Miyacha
harakatlar uyg‘unlashishini amalga oshirish bilangina qolmay, organizmdagi vegetativ jarayonlarga ham ta’sir etadi. Masalan, simpatik asab tizimi orqali miyaning barcha b o ‘limlariga adaptasion-trofik ta’sir k o ‘rsatadi. Boshqacha aytganda, miyacha asab tizimida modda almashinuviga ta’sir etadi va uning o ‘zgarib turadigan sharoitga qarab moslashuviga imkon bcradi. Shunday qilib, miyacha harakatlarni boshqaradigan tizimning juda muhim qismi b o ‘lib, quyidagi vazifalami bajaradi: 1) mushak tonusi va vaziyatni boshqarish; 2)maqsadga erishishga qaratilgan vaziyat va harakatlami u y g ‘unlashtirish; 3) miya p o ‘stlog‘i yuzaga chiqaradigan harakatlarni u y g ‘unlashtirish. Miyachani olib tashlash (130-rasm) yoki shikastlash eng avvalo mushaklar tonusining o ‘zgarishiga va harakatlarning buzilishiga olib kcladi. L.Luchiani miyacha butunlay olib tashlangandan keyin ro‘y beradigan hodisalarni uch davrga b o ‘ldi: 1) jarohatlanish davri; 2) funksiyalarni y o ‘qotish davri; 3) funksiyalarning tiklanish davri. Birinchi davrda hayvon butunlay ojiz b o ‘ladi, oyoqlarida tura olm aydi. Ikkinchi davr funksiyalarni www.ziyouz.com kutubxonasi y o ‘qotish davrida to‘rta simptom: atoniya, asteniya, asteziya, ataksiya namoyon b o ‘ladi. Uchinchi davrda - buzilgan funksiyalarinin tiklanishi kuzatiladi. 130-rasm. Miyachasi olib tashlangan itning yurishi. Yurishdagi turli paytlar ko ‘rsatilgan. 131-rasm. Miyacha zararlanganda harakatning buzilishi. Shikastlanishdan s o ‘ng paydo b o ‘lgan miyacha faoliyatidagi o ‘zgarishlar vaqt o ‘tib asli holiga keladi. Zamonaviy aqidalarga k o ‘ra, bu tiklanishni katta yarim sharlarning motor (harakat) sohalari shikastlangan miyacha funksiyalarini o ‘z zimmasiga oladi. Oraliq miya va po‘stloq ostidagi yadrolar Oraliq miya m orfo-fiziologik nutqai nazardan miya ustunining eng murakkab topgan bir b o ‘limi hisoblanadi. U embriogenez jarayonida miyaning oldingi pufagidan katta yarim sharlar bilan birga shakllanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Oraliq miyaning asosiy tizilmalari k o ‘ruv d o ‘mboqlari (thalamus) va d o ‘mboq ostidagi soha - hypothalamus - dan iborat. Talamus funksiyalari Talamus
Spesifik yadrolardan boshtanuvctii lotalar, ya*ni talamusning spetsifik y o ‘llari katta yarim sharlar p o ‘slo g ‘ining proyeksion mintaqalariga borib, undan miya po‘stlo g ‘ning 3-4 chi qavatlarida kirib oladilar. Nospetsifik yadrolardan boshlanuvchi tolalar talamusni nospetsifik y o ‘llarini tashkil qiladilar. Bu y o ‘llar bosh miya p o ‘stlo g ‘ining turli qismlariga, ya’ni assotsiativ mintaqalarga boradi. Talamusning spetsifik yadrolari katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining muayyan qismlariga bevosita b og‘langan boMsa, talamusning nospetsifik yadrolari esa, signallarni dastlabki davrda p o ‘stloq ostidagi yadrolarga o ‘tkazadi. Bu yadrolardan esa impulslar yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining turli qismlariga bir y o ‘lla kiradi. Talamusning spetsifik yadrolari Talamus yadrolarining bu funksional tizimi ikkita guruhga - ko‘chiriluvchi yadrolar (talamus relelari) va assotsiativ yadrolarga
www.ziyouz.com kutubxonasi Lateral tizzasimon tana k o ‘ruv y o ‘lining k o ‘chiriluvchi yadrosidir. Bu yadro neyronlarining o ‘siqlari informatsiyani katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining k o ‘ruv mintaqasiga yctkazib beradi. Medial tizzasimon tana eshituv y o ‘lining k o ‘chiriluvchi yadrosidir. Bu yadro neyronlarining o ‘siqlari bosh miya p o ‘stlog‘ining eshituv mintaqasiga boradi. Uzunchoq miyadagi Goll va Burdax yadrolaridan boshlangan tolalar (lemnisk y o ‘llari) va orqa miya bilan talamus o ‘rtasidagi y o ‘l orqali shuningdek uchlik
asab yadrolaridan boshlanuvchi tolalar orqali talamusga keluvchi impulslar teri, yuz, tana va q o‘l-oyoq retseptorlaridan, axborot olib keladi. Bu axborot talamusning ortqi ventral yadrosiga keladi. Bu yadroning neyronlari oladigan axborotini katta yarim sharlar po*stlog‘ining orqadagi markaziy pushtasi-somatosensor mintaqasiga k o ‘chiradi. Talamusning assotsiativ yadrolari uning oldingi qismida joylashgan b o ‘lib talamusning proyeksion yadrolaridan impulslar oladi va ularni miya p o ‘stlog‘ining assotsiativ mintaqalariga o ‘tkazadi. Assotsiativ yadrolarga lateral yadrolar, mediodorsal va yostiqsimon (pulvinar) yadrolar kiradi. Talamusning nospesiflk yadrolariga ba’zi fiziologlar to ‘rsimon formatsiyasining oraliq miyadagi qismi deb qarashadi. Ammo, talamusning bu yadrolari m orfo-fiziologik nuqtayi nazaridan miya ustunining to‘rsimon formatsiyasidan keskin farq qiladi. Amerikalik olim Genri Djasper elektrofiziologik usuli bilan talamusning nospetsifik tizimi yarim sharlar p o ‘stlog‘ining tez va qisqa muddatli faollantirishda ishtirok qiladiganini aniqlab berdi. Miya ustunining to ‘rsimon formatsiyasi esa, sust va uzoq muddatli faollikni vujudga keltiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi 132-rasm. Talamus yadrolarining joylanish tasviri. A da: I, Il-talamusning oldingi guruh yadrolari; III,IV- talamusning orqa qism idagi yadrolar; V,VI-talamusning yon (lateral) guruh yadrolari; Vll-talamus osti guruh yadrolari.B da: С .с-qadoq tana; N.c-dumli yadro; С.а - oldingi hotishma; CL-Luisil tanachasi; Sn-qoramtir modda, N .r qizil yadro; I-oldingi orqadagi yadro; 2-oldingi qorinchaga yaqin yadro; 3-oldingi o ‘rtadagi yadro; 4-oldingi yon yadro; 5-orqadagi yon yadro. Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|