Odam fiziologiyasi
Siydik va ter ajralishga jismoniy ishning ta’siri
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Siydik va ter ajralishga jismoniy ishning ta’siri Jismoniy mehnat va jismoniy mashqlar moddalar almashinuvi jarayonlariga ta’sir etib, ularni kuchaytiradi. Jismoniy ish vaqtida tana haroratining fiziologik me’yorida saqlanishi uchun ortiqcha issiqlikni organizmdan chiqarish asosan terlash orqali boiadi. Bundan tashqari mushak faoliyatida ’ moddalar almashinuvining qator mahsulotlari: sut kislotasi, karbonat angidridi, fosfor kislota, kreatinin va boshqalar qonga o4tadi.
Ulaming ba’zilari buyraklar va ter bezlari orqali organizmdan chiqariladi. Jismoniy mehnat natijasida organizmdagi umumiy qonning bir qismi mushaklarga oqishi sababli ichki a’zolarga, shu jumladan buyraklarga ham qon kelishi kamayadi. Bu siydik ajralishining kamayishiga. undagi turli moddalar konsentratsiyasining ortishiga olib keladi. Siydikning solishtirma og‘irligi ortadi, reaksiyasi o ‘zgaradi. Ayniqsa bajaraladigan mushak ishining shiddati, muddati, og‘ir-yengilligi va boshqa omillar siydik tarkibi va reaksiyasining o‘zgarishiga har xil ta*sir ko‘rsatadi. Masalan, adrenalin gormoni ta’sirida glikogen parchalanishining kuchayishi bilan qonda glukoza miqdori me’yoridan ortganida siydik tarkibida glukoza paydo boiadi. Jismoniy mehnat bajarishda siydik tarkibida sut kislotasining miqdori ortadi. Ayniqsa, suv muhitda yuqori tezlikdagi og‘ir ishlami bajarishda malpigiy koptokchalari epiteliysining o ‘tkazuvchanligi ortishi natijasida siydik tarkibida oqsil, ba’zida esa hatto eritrotsitlar kuzatiladi. • Quruqlikda, ayniqsa tashqi muhitning yuqori harorati sharoitlaridagi jismoniy ishlarni bajarish ter bezlari funksiyasining kuchayishi bilan kuzatiladi. Buyrak orqali ajratiladigan moddalarning ko‘pchiligi ter bezlari orqali organizmdan chiqariladi. Ter tarkibida kreatinin, siydikchil, ammiak, sut kislotasi, tuzlar konsentratsiyasi ortadi. Jismoniy ishda nafas a’zolari ishining tezlashishi kuzatiladi. Bu moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlaridan karbonat angidridning organizmdan chiqarilishini tezlashtiradi. Ter bezlari yaxshi rivojlanmagan hayvonlarda, masalan itlarda organizmdan ortiqcha suv ajratilishi va tana www.ziyouz.com kutubxonasi
haroratining m e’yorida ushlanish к о 4р jihatdan s o ‘lak ajralishi va nafas a’zosi ishiga b o g ‘liq b o ‘ladi. N azorat uchun savollar 4 0
2. Buyraklar qaysi funksiyalarni bajaradi? 3. Buyrakning funksional biriligi nima? 4. Nefron nima va qaysi qismlardan tashkil topgan? 5. Buyrakda qon aylanish xususiyatlari nimadan iborat? 6. Yukstaglomerular kompleksining vazifasi nimadan iborat? 7. Siydik hosil b o ‘lishining qaysi davrlarini bilasiz? 8. Koptokchadagi ultrafiitratsiya nima? 9. Ultrafiltratsiyaga qaysi omillar ta’sir etadi? 10. Kanalchalardagi reabsorbsiya nimani tushuntiradi? 11. Birlamchi siydikning qon plazmasidan farqi nimadan iborat? 12. Ikkilamchi siydikning birlamchi siydikdan farqi nima? 13. Buyrakning epitelial kanalchalaiida qaysi jarayonlar o ‘tadi? 14. Buyrak faoliyati qaysi mexanizmlar orqali amalga oshiriladi? 15. Siydikning hosil b o ‘lishida simpatik va parasimpatik asablaming ahamiyati nimadan iborat? 16. Siydik hosil b o iish id a qaysi gormonlar ishtirok etadi? 17. Odamda bir kecha-kunduz davom ida qancha siydik hosil b o ia d i? 18. Siydikning t^rkibiga qaysi moddalar kiradi? 19. Siydik ajralish mexanizmini aytib bering? 20. Тег ajralishining ahamiyati nimadan iborat? 21. Ter ajralish mexanizm ini aytib bering. 22. Terning tarkibida q a ysi m oddalar bor? www.ziyouz.com kutubxonasi VIII. ICHKI SEKRETSIYA (ENDOKRIN) BEZLARI FIZIOLOGIY ASI Ichki sekretsiya bezlarining umumiy tavsifl
tashqi sekretsiya (ekzokrin) bezlari deb ataladi (s o 4lak, me'da-ichak, ter bezlari). Lekin organizmda boshqa turdagi bezlar, y a ’ni ikkinchi guruhga mansub b o 4lgan bezlar ham mavjud. U lam ing suyuqlik chiqarish y o ‘llari b o4lmaydi va bunday bezlar o ‘zlarida hosil b o ‘lgan biologik faol moddalami-gormonlami bevosita qonga ajratib chiqaradi, qon esa ulami organizmning kerakli turli qismlariga yetkazib beradi. Bunday bezlar ichki
sekretsiya (endokrin) bezlari deb ataladi (71-rasm). 71-rasm. Odam tanasida ichki sekretsiya bezlarining joylashuvi. 1-epifiz, 2-gipofiz, 3-qalqon oldi bezi, 4-jigar, 5 -o 4n ikki barmoq ichak, 6-buyrakning po‘st qismi, 7-m oyak, 8-qalqonsimon bez, 9-ayrisimon bez, 10-m e’da, 11-buyrak usti bezi, 12-m e’da osti bezi, 13-tuxumdon Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, ichki sekretsiya (endokrin) bezlam ing mahsulotlari gormon
deyiladi. Gormon s o ‘zi (lot. «hormao» harakatlantirish, q o 4z g 4atish, u y g ‘ontirish so 4zlaridan) a’zolar, to 4qimalar va hujayralaming o 4zaro gumoral (gormonal) b o g 4lanishida muhim rol o 4ynaydi. Bu termin 1905 yilda ingliz fiziologlari Beylis va Starlinglar tomonidan birinchi marta tabiatshunoslik fanlariga kiritilgan edi. Ular o ‘n ikki barmoqning shilliq qavatidan ajratib olingan sekretin moddasiga gormon deb nom berishdi. Gormonlar ikki tipdagi endokrin bezlarda ishlab chiqariladi. Birinchi tipdagi bezlam ing to‘qimasi ikki qismdan iborat b o 4lib, bir qismida ishlab chiqariladigan suyuqlik xuddi tashqi sekretsiya bezlaridagiga o ‘xshab tashqi www.ziyouz.com kutubxonasi muhtiga chiqariladi. Ikkinchi qismida ishlab chiqariladigan suyuqlik esa xuddi ichki sekretsiya bezlaridagi singari organizmning ichki muhitiga, ya’ni qon va lim faga quyiladi. Bu bezlar aralash bezlar deb ataladi, ularga m e’da osti bezi va jinsiy bezlar kiradi. Ikkinchi tipdagi bezlarga haqiqiy ichki sekretsiya bezlari kiradi. Bular odam turli qismlarida joylashgan b o ‘lib, ularda ishlab chiqariladigan suyuqliklar organizmning faqat ichki muhitiga - qonga quyiladi. Bu bezlarga: gipofiz, epifiz, qalqonsimon, q a lg ‘on oldi, ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi. Gormonlar - bu katta molekulali biologik faol moddalar b o ‘lib, organizmdagi turli oddiy va murakkab jarayonlarida qatnashadi. Gormonlar ferment emas yoki fermentlarni faollantiruvchi modda ham emas, ular hujayrasiz muhitdagi kim yoviy o ‘zgarishlarga ta’sir etmaydi. Gormonlar faqat hujayralarda yoki ulam ing tuzilmalarga ro4y beruvchi jarayonlarga ta’sir etadi. Gormonlami kim yoviy tabiati b o ‘yicha uch gviruhga b o iin is h i odat b o iib qolgan; 1) polipeptidlar va oqsillar; 2) ammokislotalar va ularga yaqin birikmalar; 3) steroidlar. Gormonlar qonda erkin va oqsillar bilan biriktirib harakat qiladi. Ammo gormon bilan oqsil birikmasi hosil b oigan d a, gormon nofaol shakliga o ‘tadi. A ’zo va funksional tizimlarga gormonlaming ta’siri ikki mexanizm orqali amalga oshiriladi: 1) gormonlar o ‘z ta’sirini bevosita asab tizim ini orqali o ‘tkazadi; 2) qon orqali (gumoral y o 4li bilan) a’zolar, tqima va hujayralaming funksional holatini o ‘zgartiradi. Gormonlarning fiziologik ahamiyati 1. G orm onlar organizm funksiyalarning boshqarilishida ishtirok etadi.
Odam organizmida ikki boshqarish mexanizmlari mavjud-asab va endokrin. Bu mexanizimlar o ‘zaro b o g 4langan b o ‘lib yagona neyroendokrin boshqarilishini tashkil qiladi. 2. G orm onlar organizmni tashqi va ichki muhiti o‘zgarishiga q arab moslashtiradi.
3. G orm onlar organizm ichki muhitining doimiyligini saqlab turishga ishtirok etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi G orm onlarning qismati. Moddalar amlashinuvi natijasida gormonlaming tuzilishi va vazifasi keskin o ‘zgaradi. Bundan tashqari gormonlarning bir qismi organizm hujayralari tomonidan to ‘liq 0 ‘zlashtiriladi qolgan qismi esa siydik orqali chiqariladi. Oqsillar va glyukuron kislotasi bilan biriktirib hamda jigar fermentlarning faollanish natijasida gormonlar inaktivatsiya (nofaol) bo‘ladi.
giperfunksiya, bunda gormonlar k o ‘p hosil b o ‘ladi va qonga k o‘p chiqadi; b) bez faoliyatining susayishi- gipofunksiya, bunda gormon kam hosil b o ia d i va qonga kam chiqadi. Gipofiz
Endokrin bezlar tizimida gipofiz maxsus o ‘rin tutadi. Gipofiz «markaziy bez» degan nom olgan, chunki organizmdagi hamma «periferik» bezlar faoliyati u yoki bu y o ‘1 bilan gipofiz faoliyatiga aloqador ekanligi hech kim uchun sir emas. Gipofiz miyaning asosiy qismida joylashgan b o iib , kalla suyagining turk egarining chuqurchasida joylashgan. U n o ‘xatsimon, vazni 0,5-0,6 g ga teng b o iib , gipofiz oldingi va oraliq boiaklardan tarkib topgan adenogipofizdan va orqa b oiakdan tuzilgan neyrogipoflzdan iborat. Adenogipofizning kelib chiqishi epitelial, neyrogipofizning kelib chiqishi esa-neyrogen tabiatlidir. Gipofizning oldingi b o ia g i yoki adenogipofiz uch xil: asosiy,
yoki xromofob (barcha hujayralaming 55-60% ), atsidofll, yoki xromofil (30- 35%) va bazofil
(5-10% ) hujayralardan iborat. Xromofob hujayralar gormon hosil qilm ay,xrom ofil hujayialarni hosil qilsa kerak degan g ‘oyalar hamon muammoligicha qolayapti. Bazofil hujayralar adrenokortikotropin (AKTG), tireotropin va gonadotropin ishlab chiqaradi. Atsidofil (xrom ofil) hujayralardan o ‘sish gormoni somatotropin va prolaktin ishlanib chiqadi. Oldingi b o ia k n in g hamma gormonlari oqsil moddalar hisoblanadi. Gipofizning oldingi b o ia g i portal (darvoza) qon aylanishi bilan b ogian gan b o iib , gipotalamus bilan biriktirib gipotalamo-gipofizar tizimni tashkil etadi (72-rasm). Darvoza tizimidagi qon gipotalamusdan gipofizga quyiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 72-rasm. G ipotalam o-gipofizar tizimi. 1 -a d e n o g ip o fiz; 2 -g ip o fizn in g y u q o r i a r te r iy a s i: 3 -x ia zm a ; 4 -s u p ra o p tik y a d ro ; 5 -p a r a v e n tr ik u la r y a d ro ; 6 -m a r a k a z iy a s a b tiz im in in g e ffe re n t y o 'lla r i; 7 -g ip o fizo tro p m in tiq a (k ic h ik h u ja y ra li y a d r o la r b o llim i; 8 -m a m m ily a r ta n a c h a la r; 9 -g ip o fiz o y o q c h a la ri; 1 0 -a rteriya ; 11 -n e y ro g ip o fiz; R G -rilizin g -g o rm o n la r). Gipofizning oldingi bo*lagi (adenogipofiz) simpatik va parasimpatik asab tolalari orqali innervatsiya qilinadi (73-rasm). Uning orqa b o 4lagi (neyrogipofiz) esa gipotalamusning supraoptik va paraventrikular yadrolarida joylashgan neyronlardan asab tolalarini qabul qilib oladi. 1 4 73-rasm. Odam gipofizining tuzilishi. 1-a d e n o g ip o fiz; 2 -tu b e r a l bo*lak; 3 -o r q a b o 4 a g i (n e y ro g ip o fiz); 4 -o r a liq b o 4 a g i. www.ziyouz.com kutubxonasi Gipotalamo-gipofizar tizimi. Ichki sekretsiya bezlari va ular tomonidan ishlab chiqaradigan gormonlar asab tizimi bilan birgalashib umumiy intergatsion boshqarilish mexanizmini hosil qiladi. Markaziy asab tizimining ichki sekretsiya faoliyatiga ta’sir elishi oraliq miyada joylashgan murakkab bir tuzilma - gipotalamus orqali amalga oshadi. Gipotalamus markaziy asab tizimining boshqa b o ‘limlari bilan afferent va efferent у о ‘11аг orqali bog*langan. Jumladan, k o ‘pchilik afferent va efferent tolalar orqali gipotalamus orqa miya, uzunchoq miya va o ‘rta miya, talamus, bazal tugunlar, gippokamp, bosh miya p o‘stlog‘ining ba’zi maydonlari va boshqa tuzilmalar bilan morfologik va fiziologik aloqada ekanligi o ‘rganib chiqilgan. Bu aloqalar tufayli gipotalamusga organizmning turli qismlaridan axborot kelib turadi: ekstero va interoretseptor (tashqi va ichki retseptor) lardan axborot markaziy asab tizimi va gipotalamus orqali ichki sekretsiya bezlariga yetkazilib beradi. Shunday qilib, gipotalamusning neyrosekretor hujayralari afferent asab impulslarni gumoral omillarga aylantirib beradi. Gipotalamusning rilizin- gormonlari (gipofizotrop gormonlar) gipofiz hujayralari funksiyasiga ta’sir etib, bir qator gormonlarning hosil b lishida sabab b o ‘ladi, qaysiki o ‘z navbatida periferik endokrin bezlar gormonlarining sintezlanishida va ishlanib chiqarishiga ishtirok etadi. Bu gormonlar organizmning turli to ‘qima va a’zolariga, y a ’ni endokrin «nishona» larga bevosita ta’sir etib ulaming faoliyatini o ‘zgartiradi. Bu murakkab tizimning o ‘zaro ta’sir yetkazishiga «qaytar b o g ‘lamalar» muhim rol o ‘ynaydi. Ichki sekretsiya bezlari funksiyalarining boshqarilishida simpatik va parasimpatik asab tolalarining mediatorlari katta rol o ‘ynaydi, y a ’ni ichki bezlar faoliyati ikki mexanizm asab va gumoral mexanizmlari orqali nazorat qilinadi: Biroq, ba’zi endokrin . bezlar faoliyati gipofiz gormonlarning ta’sirida b o ‘lm asligi mumkin. Qator bezlar, masalan, qalqon oldi bezi, m e’da osti bezi va hokazolar boshqacha y o ‘l bilan, y a ’ni gormonlar- antagonistlar
www.ziyouz.com kutubxonasi asosiy ichki sekretsiya bczlari o*rtasidagi tuzilma omil sifatida xizmat qiladi. Bu hujayralarning evolutsion rivojlanishi natijasida sut em izuvchi hayvonlarda va odamda gipotalamo-gipofizar tizimi paydo b o ‘lgan. Gipotalamo-gipofizar tizimni ikki asosiy qismlarga boMish mumkin: 1) gipotalamo-neyrogipofizar tizimi - unda visserotrop neyrogormonlar (vazopressin va oksitosin) sintez b o ‘ladi; 2) gipotalamo-adenogipofizar tizimi
gipofizotrop omillar (liberinlar va statinlar) hosil b o ‘ladi. Yaqinda yana bir guruh biologik faol moddalar-neyroregulator peptidlar topilgan b o ‘lib, ularga enkefalinlar, endorfinlar, neyrotenzin, R
boshqalar topilgan, qaysiki gipotalam us-gipofiz kompleks uchun q o ‘shimcha gormonal tizimini tashkil etadi. Gipotalamo-neyrogipofiz tizimi Gipotalamo-neyrogipofizar tizimi gipotalamusning ikki guruh yadrolarf- supraoptik va paravantrikular yadrolari bilan b o g ‘lanib, katta neyrosekretor hujayralami tashkil qiladi. Neyrosekret o ‘tkazuvchi va gipotalam o-gipofizar y o ‘lini tashkil etuvchi asab tolalari neyrogipofiz (gipofizning orqa b o ‘lagi) ga kiradi. Bu yadrolarning asab hujayralarida (neyronlarida) visserotrop gormonlarning sintezi o ‘tadi-vazopressin yo antidiuretik gormon (ADG) Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|