Odam fiziologiyasi


(bolalik  davrida  orttirilgan  aql


Download 5.32 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/70
Sana28.11.2017
Hajmi5.32 Mb.
#21120
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   70

(bolalik  davrida  orttirilgan  aql 

pastligi)  kuzatiladi.  Bunday  bemorlar  pak-pakana  b o iib ,  tanasining  tuzilishi 

juda  ham  beuxshov  b o ia d i;  oyoq  -q oilari  kalta,  boshi  katta,  k o ‘zlari 

kichkina.  Kretinizm  xastalikka  chalingan  kishilarning  o g ‘zi  ochiq  va  tili 

doim  ogzidan  chiqib  turadi,  shu  sababli  ular  nafas  olishga  va  ovqat  yutishga 

qiynaladi.  Buning  sababi  shuki,  til  haddan  tashqari  o ‘sib  ketgani  uchun 

o g ‘izga  s ig ‘may  qoladi.  Kretinlarda  balog‘atga  yetish  to 4xtaydi,  psixika 

rivojlanmay  orqada  qoladi.  Kretinizmga  miksidema  belgilari  ham  q o ‘shiladi 

(79-rasm).

Endemik  buqoq. 



Tuprok,  suv  va  o ‘simlik  hayvon  ovqatida  yod 

yetishmaydigan  joylarda  gipertireozning  har  xil  shakllari,  ayniqsa,  b o ‘qoq 

xastaligi  tarqalgan.  Asosan  t o g i i  tumanlar  shunday  joylardan  hisoblanadi. 

Bunday  joylardan  k o ‘pchiligida 

bo‘qoq  endemik 



kasallik  hisoblanadi 

(m aiu m   joylarda  doimo  k o ‘p  uchraydigan  kasallik  endemik  kasallik  deb 

ataladi).  Suv  va  ovqatda  yod  yetishmaganda  gipotireoz  n e c h o g iik   k o 4p 

uchrashini  Shveytsaiiya  va  Norvegiyada  o ‘tkazilgan  tekshirishlar  yaqqol 

ko‘rsatadi.  Endemik  b o ‘qoq  Karpat,  Ural,  Kavkaz,  Tyan-Shan  va  Pom im ing

www.ziyouz.com kutubxonasi



baland  to g ‘  sharoitlarda  uchraydi.  Hozir  endemik  b o ‘qoq  juda  kamaygan, 

chunki  bu  joylarda  ichiladigan  suvga  va  tuzga  ozgina  kaliy  yodid  q o ‘shiladi.

K o‘rsatilgan  to g ‘li  tumanlaming  aholisi  o ‘rtasida  qalqonsimon  bczning 

yetarli  ishlamasligi  (gipofunksiya)  natijasida  bez  to ‘qimasining  o ‘sib  ketishi 

kuzatiladi.  B o ‘qoqda  qalqonsimon  bcz  gipertrofiyalanadi  (bezning  bir  qismi 

hajmi  kattalashadi), 

follikulalari  k o ‘payadi,  ammo  chiqadigan  gormon 

miqdori  kamayadi.

78-rasm.Kretinizm  va  miksedema.  12  yashar  qiz.  0 ’ng  tomondagisi 

davolanishdan  oldingi  holati,  chap  tomondagisi  -   qalqonsimon  bez 

preparatlari  bilan  davolnishdan  6  oy  keyingi  ahvoli.

79-rasm.  Kretinizm  kasallikka  chalingan  12  yoshar  bola  (b o ‘yi  110  sm)

www.ziyouz.com kutubxonasi



Qalqonoldi  yoki  paratireoid  bezi

Odamda  to ‘rtta  qalqonoldi  yoki  paratireoid  bez  bor,  bulardan  ikkitasi 

qalqonsimon  bezning  orqasida,  qolgan  ikkitasi  esa  qalqonsimon  bezning 

pastki  qutbida,  ba’zan  esa  bez  to ‘qimasida  b o ‘ladi.  Ular  yapaloq  oval 

tuzilmalar  b o ‘lib,  b o ‘yi*6-7  mm,  eni  3-4  mm  va  qalinligi  1,5-2  mm.  B ez 

to ‘qimasi  qon  va  limfa  tomirlariga  boy.

Qalqonoldi  bezlarning  umumiy  massasi  100  mg  ga  teng.

Paratireoid  bezi  gorm onlari



Paratireoid 

bez 

paratgorm on 



va 

kalsitonin 

ishlab 

chiqadi. 

Paratgorm on 



ba’zi  adabiyotlarda 

paratirin 



deb  ham  ataladi.  U  bezning 

asosiy  va  oksifil  hujayralarida  sintez  b o ‘ladi.  Bezdan  paratgormon  to ‘g ‘ridan 

to ‘g ‘ri  qonga   tadi,  organizmda  kalsiy  almashinuvini  boshqaradi  va  qonda 

uning  doim iyligini  ta’minlaydi.  M e’yorda  odam  qonida  2.25-2.75  mmol/1 

(9-11  mg%)  kalsiy  b o ia d i.

Paratireoid 

bezining 

gipofunksiyasi 

(gipoparatireoz) 

da 

qonda 

kalsiyning  miqdori  kamayadi, 

bez  faoliyati  kuchaygan  (giperparatireoz) 



da 

esa  uning  miqdori  oshadi  (80-rasm).

Gipokalsiemiya 

Giperkalsiemiya

80-rasm.  Kalsiy  alm ashinuvida  paratgormon  va  kalsitoninning  ahamiyati.

1-qa lq o n siiru m   bez,  2 -q o n   to m irla ri,  3 -su ya k,  4 -b u y ra k,  5 -h a zm   y o  ‘lla ri.  P a ra tg o rm o n  

k a ls iy   so  ‘r ilis h in i  k u ch a y tira d i,  k a lsito n in   g o r m o n i  e sa   su sa y tira d i.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Ma’lumki, 

organizmda 

kalsiy 

zaxira 

b o ia d ig a n  

a’zo-suyak 

to ‘qimasidir. 

Shuning 

uchun 

qonda 

va 

suyak 

to ‘qimasidagi 

kalsiy 

miqdorining  orasida  katta  b ogian ish   mavjud.  Paratgormon  suyaklarning 

ohaklanishi  va  dekalsifikasiya  (ohakning  suyaklarda  zaxira  b o iish i  va 

ulardan 

kalsiyning 

ajralib 

chiqishi) 

jarayonlarini 

boshqaradi. 

Kalsiy 

almashinuviga  ta’sir  etib,  ayni  holda  paratgormon  organizmda  fosforning 

almashinuviga  ham  ta’sir  yetkazib  oladi.  Paratgormon  buyraklarda  qayta 

s o ‘rilish  jarayonini  susaytirib,  siydik  bilan  fosfatlami  chiqarish  jarayonini 

kuchaytiradi. 

Qalqonoldi 

bezlarning 

ishlamay 

kuyish 

(gipoparatireoz) 

oqibatlari  itlarning  shu  bezlarini  olib  tashlash  tajribalarida  o ‘rganilgan. 

Bezlar  olib  tashlangandan  bir  necha  kun  keyin  skeletning  barcha  mushaklari 

dapqir-dapqir  tirishib  qisqaradi,  ya’ni  titrayadi 

(paratireopriv  tetaniya) 



bu 

holat  asta-sekin  kuchayib  va  tez-tez  takrorlanib  turadi.

Paratireoid  bezlar  y o ‘kligi  bora-bora  o iim g a   olib  keladi,  buning 

bevosita  sababi  shuki,  nafas  mushaklarining  tirishishi  natijasida  nafas 

buziiadi. 

Paratireoid 

bezlar 

olib 

tashlangach 

titrashga 

mushaklarning 

o ‘zgarishi  emas,  balki  markaziy  asab  tizimi  holatining  o ‘zgarishi  sabab 

b o ia d i.  Harakatlantiruvchi  asablari  kesilganda  tilramasligi  shundan  darak 

beradi.

Paratireopriv  tetaniya  qonda  kalsiyning  kamayishi  oqibatida  yuz  beradi. 

Paratireoid  bezlari  olib  tashlangan  hayvonlar  organizmiga  kalsiy  tuzlari 

yuborilganda 

tetaniya  paydo 

b o im a slig i 

buning  dalilidir. 

Tetaniyada 

jigarning  sintetik  funksiyalari  ham  buziladi:  Qonda  zaharli  moddalardan 

ammoniy  karbaminat  paydo  b o ia d i.  Odamda  paratireoid  bezlar  endokrin 

funksiyasining  susayishi-gipoparatireoz  hayot  davrida  vujudga  kelishi  yoki 

tug‘ma 

b o iis h i 

mumkin. 

Gipoparatireozda 

qondagi 

kalsiy 

miqdori 

kamayganidan  markaziy  asab  tizimining  q o ‘z g ‘aluvchanligi  juda  oshadi, 

natijada  tetanik  tirishishlar  paydo  b o ia d i.

Paratireoid  bezlar  hiqildoqning  yuqori  asabidan  innervasiya  oladi.  Qon 

plazmasidagi 

kalsiy 

konsentratsiyasi 

ichki 

muhitning 

eng 

aniq 

boshqariluvchi  omillaridan  biri  hisoblanadi.  Qonda  kalsiy  kamayishi  tufayli 

paratireoid  bezlarning  ichki  sekretsiyasi  kuchayadi  va  aksincha,  kalsiy 

konsentratsiyasining  ortishi  oqibatida  paratgormon  sekretsiyasi  susayadi.

Ayrisimon  bez



Ayrisimon  bez  to ‘sh  suyagining  orqa  yuzasida  joylashgan.  Uning  vazni 

chakaloqlarda  12  g  b o iib ,  to  balog‘atga  yetish  davrigacha  14-15  yoshgacha 

kattalashib,  30-40  g  ga  yetadi.  S o ‘ngra  bezning  hajmi  asta-sekin  kichiklasha 

boshlaydi  va  u  y o g ‘  moddasiga  aylanadi,  25  yoshda  bezning  vazni  25  g 

gacha  kamayadi,  60  yoshda-15g,  70-yoshda-6  g  b o ia d i.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Ayrisimon  bez-juft,  pallali  a’zo  b o iib ,  ikki  andozasi  bir  xil  boim agan 

pallalardan 

iborat. 

Bu 

pallalar 

biriktiruvchi 

to‘qima 

orqali 

o 4zaro 

b ogian gan .  Ayrisimon  bezning  har  bir  pallasi  yana  pallachalarga  b o iin ib , 

ularda  p o ‘stloq  va  m ag‘iz  qavatlari  mavjud.  P o‘stloq  qavati  parenximalardan 

tashkil  topgan,  unda  k o‘p  miqdorda  limfotsitlar  b o ia d i.  M ag‘iz  qavatda  esa 

epitelial  va  lipoid  hujayralari  bor.

Ayrisimon  bez  qon  tomirlari  bilan  o ‘ralib  olingan  va  shu  bois  qondan 

juda  boy  (81-rasm).

Bezning  innervasiyasi  parasimpatik  (adashgan)  va  simpatik  asablar 

orqali  amalga  oshadi.  Bu  tolalar  pastki  b o ‘yin  va  yuqori  k o ‘krak  simpatik 

tugunlaridan  boshlanadi.

Oxirgi  yillarda  ayrisimon  bez  gormonlari  va  ularning  fiziologik 

ahamiyati  to iiq   o ‘rganib  chiqilgan.  Bezda 

timozin,  timopoetin,  timus 

gormoni  omili 

degan  polipeptid  tabiatli  moddalar  ishlanib  chiqariladi.

Ayrisimon 

bezning 

immunitetga  katta 

ahamiyati 

o ‘rganilgan. 

U 

organizm  immuniteti  jarayonining  boshqarilishida,  antitelalaming  hosil 

b oiish id a, 

limfotsitlarning 

rivojlanishi 

va 

taqsimlanishida 

hamda 

organizmning  immun  reaksiyalariga  bevosita  isHtirok  etadi.  Olimlarning 

fikricha  suyak  k o ‘magida  hosil  b o iu v c h i  birlamchi  suyak  hujayralari 

umumiy  qon  aylanish  doirasi  orqali  ayrisimon  bezga  yetib  boradi,  bezda 

ular 

k o ‘payib, 

T-limfotsitlarga 

aylanadi. 

Bu 

limfositlar 

hujayra 

immunitetining  rivojlanishi  uchun  javobgar  ekanligi  olimlar  tomonidan 

taxmin  qilmoqda.

Ayrisimon  bezning  fiziologik  ahamiyati



81-rasm.  1-qalqonsimon  bez,  2-ayrisimon  bez.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Ayrisimon  bez  gormcnlarining  hosil  b o ‘lishi  va  ajralishi  gipotalamo- 

gipofizar 

tizimi 

tomonidan 

boshqariladi. 

Gipofiz  oldingi 

b o ia g in in g 

somatotropin  gormoni 

ayrisimon 

bez  gormonlarining  qonga  o ‘tishida 

ishtirok  etadi.

Yuqorida  aytib  o 4tganimizdek,  ayrisimon  bez  bolalik  davrida  yaxshi 

rivojlangan  b o ia d i.  B alog4atga  yetganda  bezning  rivojlanishi  to ‘xtatiladi  va 

atrofiya  b o4laveradi.  Shu  sababli  b o is a   kerak,  bez  organizm  o lsishini 

rag‘batlantirib,  jinsiy  tizim  rivojlanishini  to ‘xtatadi,  degan  ilmiy  g ‘oyalar 

kam  emas.  Boshqa  bir  guruh  olimlar  tomonidan  ayrisimon  bez  faoliyatiga 

boshqacha  baho  berilgan.  Masalan,  bez  kalsiy  va  nuklein  kislotalar 

almashinuvida  faol  ishtirok  etadi  degan  g ‘oyalar  juda  k o 4p.

Bezning  yana  bir  asosiy  fiziologik  ahamiyati  shundaki,  bu  yerda  juda 

k o 4p  miqdorda  vitamin  C  sintezlanadi.  Bu  k o ‘rsatkich  b o 4yicha  timus 

buyrak  usti  bezidan  keyin  organizmda  ikkinchi  o ‘rinni  egallaydi.

Me’da  osti  bezi



Bu  bez  m e’daning  pastki  va  orqa  sohasida  birinchi  bel  umurtqasi 

ro‘parasida  joylashgan  b o iib ,  uzunligi  16-20  sm,  vazni  70-80  g.  M e’da  osti 

bezi 

aralash 


bez 

b o iib , 

to4qimasining 

98-99%  

tashqi  sekretsiya 



funksiyasini  bajarib,  ovqat  hazm  qilishda  ishtirok  etuvchi  fermentlami  ishlab 

chiqaradi.  Bez  to ‘qimasining 

1-2%,  ya’ni 

Langergans  orolchasi 



deb 

ataluvchi  qismi 

ichki  sekretsiya 



funksiyasini  bajaradi.

Bez  orolchalari  uch  tipdagi  hujayralardan  tashkil  topgan:  alfa,  beta  va 

gamma  hujayralar.  Ulam ing  asosiy  qismini  beta-hujayralardan  tuzilgan 

Langergans  orolchalari  tashkil  qiladi.  Hujayralaming  1/5  umumiy  qismini 

alfa-hujayralardan  tashkil  topib  bezning  periferiyasida  joylashgan.  Odam 

bezining  1  massasida  2700  -25500  pankreatik  orolchalari  to ‘g ‘ri  keladi.

M e’da  osti  bezining  gormonlari



Hozirgi  kunda  m aiu m   b o ig a n k i,  bezning  Langergans  orolchadari 

beta-hujayralarida 

insulin, 



alfa-hujayralarida  esa 

glukagon 



gormonlar  hosil 

b o4ladi  (82-rasm).  Bezning  mayda  chiqaruv  yo ila rid a   joylashgan  epiteliysi 

lipokain 



moddasini  ishlab  chiqaradi.  Bu  moddani  ba’zilar  pankreatik 

gormon,  boshqalar  esa  ferment  tabiatli  modda  deb  hisoblashadi.

Insulin  gormoni  birinchi  marta  1922  yilda  kanadalik  olimlar  Barting  va 

Best  tomonidan  sigir  va  ch o ‘chqaning  m e’da  osti  bezidan  ajralgan. 

Keyinchalik,  1926  yilda  olim  D j.Abel 

tomonidan  uning  tuzilishi  aniqlab 

berilgan.

Insulin  disulfid  b o g ia r  bilan  birlashgan  17  xil  aminokislotaning  ikki 

zanjiridan 

tuzilgan 

polipeptiddir 

(birinchi 

zanjir 

21 

aminokislotadan,

www.ziyouz.com kutubxonasi



ikkinchi  zanjir  30  aminokislotadan  tuzilgan). 

Hozirgi 

kunda 

insulin 

kim yoviy  sintez  y o ‘li  bilan  olingan.

82-rasm .  M e ’da  osti  bezi  gorm onlari  va  ularning  vazifalari. 

a -a lfa   h u ja y r a la r i  g ly u k a g o n   ish la b   c h iq a ra d i,  fi- b e ta   h u ja y ra la ri  in su lin   is h la b

c h iq a ra d i.

Insulin  karbonsuvlar  almashinuvida  ishtirok  etadi.  Gormon  ta’siri  ostida 

mushak  tolalari  va  jigar  hujayralarining  membranalaridan  glukozaning 

k o‘proq  o ‘tishi  glikogenning 

sintezlanishiga,  uning  jigar  va  mushak 

hujayralarida 

t o ‘planishiga 

yordam 

beradi. 

Insulin 

glukozaning 

o ‘zlashtirishini  oshirib,  organizmda  y o g ‘ 

hosil  b o ‘lishini  kuchaytiradi. 

Insulinning  katta  dozalari  organizmga  yuborilganda  qon  plazmasidan  skelet 

mushaklari,  yurak  mushaki,  silliq  mushaklar,  k o‘krak  bezi,  jigar  va  boshqa 

a’zolar  hujayralarining  ichiga  ancha  glukoza  o ‘tishi  natijasida  qondagi 

glukoza  kamayadi  (gipoglikem iya).  Agar  m e ’yorda  qondagi  qand  miqdori 

4,45-6,65  mmol/1  (80-120  mg%)  b o‘lsa,  insulin  ta’sir  qilgandan  keyin 

qandning  miqdori  4,45  mmol/1  dan  oshm aydi.  Glukoza  kamayishi  natijasida 

markaziy  asab  tizim i  hujayralariga  glukoza  kam  o ‘tadi.  Shu  sababli  bosh 

miya  bilan  orqa  miyada  glukoza  birdaniga  yetishmay  qoladi,  chunki  glukoza 

barcha  hujayralar  singari,  asab  hujayralarining  faoliyati  uchun  ham  asosiy 

cnergiya  manbayi  hisoblanadi.  Shu  munosabat  bilan  qonda  glukozaning 

keskin  darajada  kamayishi  miya  faoliyatini  keskin  ravishda  buzadi-insulin 

shoki.  yoki 

gipoglikemik  shokka 



sabab  b o ‘ladi.  Qondagi  glukoza  miqdori

www.ziyouz.com kutubxonasi



45-50  mg%  ga  tushganda  shok  belgilari  paydo  b o 4ladi.  Shuning  uchun 

vaqti-vaqti  bilan  bcmor  qattiq  tirishib  qoladi,  s o ‘ngra 

mushaklar  tonusi, 

tana  harorati  pasayadi  va  bemor  hushdan  ketadi.  Bemor  och  b o ‘lsa,  oz 

miqdorda  yuborilgan  insulin  ham  gipoglikemik  shokka  sabab  b o‘ladi, 

chunki  och  vaqtda  hazm  y o ‘lidan  qonga  glukoza  o ‘tmaydi.  Venaga  glukoza 

yuborilsa  gipoglikem ik  shok  darhol  barham  topadi.

M e’da  osti  bezining  insulin  ishlab 

chiqarish  funksiyasi  alohida 

ahamiyatga  ega,  chunki  bezning  bu  funksiyasining  buzilishi  aholi  orasida 

k o‘p  tarqalgan 

qandli  diabet 



kasalligi  kelib  chiqishiga  sabab  b o ‘ladi.  Bu 

surunkali  kasallik  b o iib ,  uzoq  yillar,  aksariyat  hollarda  umr  b o‘yi  davom 

etadi.  Bu  kasallikda  m e’da  osti  bezining  insulin  ishlab  chiqarish  funksiyasi 

buzilishi  tufayli,  organizm ga  kerakli  b o ig a n   insulin  gormoni  bezdan  qonga 

o ‘tmay  qoladi.  .Buning  oqibatida  organizmda  karbonsuvlar  almashinuvi 

buziladi, 

ya’ni 

ovqat 

bilan 

iste’mol 

kilingan 

karbonsuvlarning 

parchalanishida  hosil  b o ig a n   qand  (glukoza)  insulin  ta’sirida  glikogenga 

aylanmay,  uning  qondagi  miqdori  ortib  ketadi.  Qandli  diabet  kasalligida 

uning  miqdori  150-250  mg%  k oiarilib,  undan  ham  ortib  ketishi  mumkin.

Qondagi  qandning  miqdori  normal  b oiganda,  (80-120  mg%)  u  buyrak 

orqali  siydik 

bilan  tashqariga  chiqarilmaydi,  ya’ni  soglom   odamning 

siydigida  qand  mutlaqo  b o im a y d i.  Qonda  qandning  miqdori  140-150  mg% 

dan  oshaversa  u  siydik  bilan  tashqariga  chiqarila  boshlaydi.  Bunday 

bemorlar  tez  chanqaydi  va  k o ‘p  suv  iste’mol  qiladi.  Iste’mol  qilingan  ovqat 

tarkibidagi  karbonsuvlar  tashqariga  chiqib  ketishi  tufayli  bemor  tez  och 

qoladi  va  tez-tez  ovqat  iste’mol  qilishga  majbur  b o ia d i.  Aks  holda  teri 

ostidagi  zaxira  y o g 4  moddalari  parchalanib,  glukozaga  aylanadi,  hatto 

hujayra  va  to ‘qimalar  tarkibidagi  oqsil,  o 4g ‘  moddalari  ham  glukozaga 

aylanib  qonga  o ‘tadi  va  undan  siydik  bilan  tashqariga  chiqariladi.  Buning 

oqibatida  bemor  ozadi,  kuchsizlanadi,  ish  qobiliyati  pasayadi.

Insulin  sekretsiyasining  boshqarilishi



Eng  avvalo  insulinning  hosil  b o iish   jarayoni  qondagi  glukoza  miqdori 

bilan  b o g iiq .  Qonda  insulin  miqdorining 

ob h ish ig a  

giperglikmiya  aksida  esa 

qonda  gormonning  kamayishiga  gipoglikenliya  sabab  b o 4ladi. 

Qonda 

glukozani  insulin  ta’sirida  kamayishi  jigar  va  mushaklarda  glukozaning 

glikogenga  aylanishi  bilaa  b o g iiq .  Insulin  glukozaga  nisbatan  hujayra 

membranalar  o 4tkazuvchanligini  oshiradi,  shu  sababli  normada  glukozaning 

k o 4p  miqdori  hujayra  ichiga  kirib  o ‘zlashtiradi.

Insulinning  karbonsuvlar  almashinuvidagi  yana  bir  ahamiyati  shundaki, 

u  oqsillar  parchalanishiga  va  ulami  glukozaga  o 4tishiga  to ‘siq  b o 4ladi.  Ayni 

holda  insulin  aminokislotalardan  oqsil  sintezlanishini  kuchaytirib, 

uni 

hujayralarga  yetkazib  berish  jarayonlarini  rag4batlantiradi.

Insulin  miqdori  gipotalamusning  paraventrikular  yadrolari  orqali  ham 

boshqariladi. 

Qonda 

qand 

konsentratsiyasining 

oshishi 

paraventikular 

yadrolar  asab  hujayralarining  faolligiga  sabab  b o ia d i.  Bu  neyronlarda  paydo 

b o 4lgan  asab 

impulslari  uzunchok  miyada  joylashgan  adashgan 

asab

www.ziyouz.com kutubxonasi



markazlariga  yetkazib  beriladi.  Bu  ycrdan  q o ‘zg ‘aluv  jarayoni  adashgan 

asab 

tolalari 

orqali 

m e’da 

osti 

bezida  joylashgan 

asab 

chigillariga 

yetkaziladi.  Keyinchalik  ushbu  chigillar  aksonlari  orqali  asab  impulslari 

Download 5.32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling