Odam fiziologiyasi
(bolalik davrida orttirilgan aql
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
(bolalik davrida orttirilgan aql pastligi) kuzatiladi. Bunday bemorlar pak-pakana b o iib , tanasining tuzilishi juda ham beuxshov b o ia d i; oyoq -q oilari kalta, boshi katta, k o ‘zlari kichkina. Kretinizm xastalikka chalingan kishilarning o g ‘zi ochiq va tili doim ogzidan chiqib turadi, shu sababli ular nafas olishga va ovqat yutishga qiynaladi. Buning sababi shuki, til haddan tashqari o ‘sib ketgani uchun o g ‘izga s ig ‘may qoladi. Kretinlarda balog‘atga yetish to 4xtaydi, psixika rivojlanmay orqada qoladi. Kretinizmga miksidema belgilari ham q o ‘shiladi (79-rasm). Endemik buqoq. Tuprok, suv va o ‘simlik hayvon ovqatida yod yetishmaydigan joylarda gipertireozning har xil shakllari, ayniqsa, b o ‘qoq xastaligi tarqalgan. Asosan t o g i i tumanlar shunday joylardan hisoblanadi. Bunday joylardan k o ‘pchiligida bo‘qoq endemik kasallik hisoblanadi (m aiu m joylarda doimo k o ‘p uchraydigan kasallik endemik kasallik deb ataladi). Suv va ovqatda yod yetishmaganda gipotireoz n e c h o g iik k o 4p uchrashini Shveytsaiiya va Norvegiyada o ‘tkazilgan tekshirishlar yaqqol ko‘rsatadi. Endemik b o ‘qoq Karpat, Ural, Kavkaz, Tyan-Shan va Pom im ing www.ziyouz.com kutubxonasi baland to g ‘ sharoitlarda uchraydi. Hozir endemik b o ‘qoq juda kamaygan, chunki bu joylarda ichiladigan suvga va tuzga ozgina kaliy yodid q o ‘shiladi. K o‘rsatilgan to g ‘li tumanlaming aholisi o ‘rtasida qalqonsimon bczning yetarli ishlamasligi (gipofunksiya) natijasida bez to ‘qimasining o ‘sib ketishi kuzatiladi. B o ‘qoqda qalqonsimon bcz gipertrofiyalanadi (bezning bir qismi hajmi kattalashadi), follikulalari k o ‘payadi, ammo chiqadigan gormon miqdori kamayadi. 78-rasm.Kretinizm va miksedema. 12 yashar qiz. 0 ’ng tomondagisi davolanishdan oldingi holati, chap tomondagisi - qalqonsimon bez preparatlari bilan davolnishdan 6 oy keyingi ahvoli. 79-rasm. Kretinizm kasallikka chalingan 12 yoshar bola (b o ‘yi 110 sm) www.ziyouz.com kutubxonasi Qalqonoldi yoki paratireoid bezi Odamda to ‘rtta qalqonoldi yoki paratireoid bez bor, bulardan ikkitasi qalqonsimon bezning orqasida, qolgan ikkitasi esa qalqonsimon bezning pastki qutbida, ba’zan esa bez to ‘qimasida b o ‘ladi. Ular yapaloq oval tuzilmalar b o ‘lib, b o ‘yi*6-7 mm, eni 3-4 mm va qalinligi 1,5-2 mm. B ez to ‘qimasi qon va limfa tomirlariga boy. Qalqonoldi bezlarning umumiy massasi 100 mg ga teng. Paratireoid bezi gorm onlari Paratireoid bez paratgorm on va kalsitonin ishlab chiqadi. Paratgorm on ba’zi adabiyotlarda paratirin deb ham ataladi. U bezning asosiy va oksifil hujayralarida sintez b o ‘ladi. Bezdan paratgormon to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri qonga tadi, organizmda kalsiy almashinuvini boshqaradi va qonda uning doim iyligini ta’minlaydi. M e’yorda odam qonida 2.25-2.75 mmol/1 (9-11 mg%) kalsiy b o ia d i. Paratireoid bezining gipofunksiyasi (gipoparatireoz)
bez faoliyati kuchaygan (giperparatireoz) da esa uning miqdori oshadi (80-rasm). Gipokalsiemiya Giperkalsiemiya 80-rasm. Kalsiy alm ashinuvida paratgormon va kalsitoninning ahamiyati. 1-qa lq o n siiru m bez, 2 -q o n to m irla ri, 3 -su ya k, 4 -b u y ra k, 5 -h a zm y o ‘lla ri. P a ra tg o rm o n k a ls iy so ‘r ilis h in i k u ch a y tira d i, k a lsito n in g o r m o n i e sa su sa y tira d i. www.ziyouz.com kutubxonasi Ma’lumki, organizmda kalsiy zaxira b o ia d ig a n a’zo-suyak to ‘qimasidir. Shuning uchun qonda va suyak to ‘qimasidagi kalsiy miqdorining orasida katta b ogian ish mavjud. Paratgormon suyaklarning ohaklanishi va dekalsifikasiya (ohakning suyaklarda zaxira b o iish i va ulardan kalsiyning ajralib chiqishi) jarayonlarini boshqaradi. Kalsiy almashinuviga ta’sir etib, ayni holda paratgormon organizmda fosforning almashinuviga ham ta’sir yetkazib oladi. Paratgormon buyraklarda qayta s o ‘rilish jarayonini susaytirib, siydik bilan fosfatlami chiqarish jarayonini kuchaytiradi. Qalqonoldi bezlarning ishlamay kuyish (gipoparatireoz) oqibatlari itlarning shu bezlarini olib tashlash tajribalarida o ‘rganilgan. Bezlar olib tashlangandan bir necha kun keyin skeletning barcha mushaklari dapqir-dapqir tirishib qisqaradi, ya’ni titrayadi (paratireopriv tetaniya) bu holat asta-sekin kuchayib va tez-tez takrorlanib turadi. Paratireoid bezlar y o ‘kligi bora-bora o iim g a olib keladi, buning bevosita sababi shuki, nafas mushaklarining tirishishi natijasida nafas buziiadi. Paratireoid bezlar olib tashlangach titrashga mushaklarning o ‘zgarishi emas, balki markaziy asab tizimi holatining o ‘zgarishi sabab b o ia d i. Harakatlantiruvchi asablari kesilganda tilramasligi shundan darak beradi. Paratireopriv tetaniya qonda kalsiyning kamayishi oqibatida yuz beradi. Paratireoid bezlari olib tashlangan hayvonlar organizmiga kalsiy tuzlari yuborilganda tetaniya paydo b o im a slig i buning dalilidir. Tetaniyada jigarning sintetik funksiyalari ham buziladi: Qonda zaharli moddalardan ammoniy karbaminat paydo b o ia d i. Odamda paratireoid bezlar endokrin funksiyasining susayishi-gipoparatireoz hayot davrida vujudga kelishi yoki tug‘ma b o iis h i mumkin. Gipoparatireozda qondagi kalsiy miqdori kamayganidan markaziy asab tizimining q o ‘z g ‘aluvchanligi juda oshadi, natijada tetanik tirishishlar paydo b o ia d i. Paratireoid bezlar hiqildoqning yuqori asabidan innervasiya oladi. Qon plazmasidagi kalsiy konsentratsiyasi ichki muhitning eng aniq boshqariluvchi omillaridan biri hisoblanadi. Qonda kalsiy kamayishi tufayli paratireoid bezlarning ichki sekretsiyasi kuchayadi va aksincha, kalsiy konsentratsiyasining ortishi oqibatida paratgormon sekretsiyasi susayadi. Ayrisimon bez Ayrisimon bez to ‘sh suyagining orqa yuzasida joylashgan. Uning vazni chakaloqlarda 12 g b o iib , to balog‘atga yetish davrigacha 14-15 yoshgacha kattalashib, 30-40 g ga yetadi. S o ‘ngra bezning hajmi asta-sekin kichiklasha boshlaydi va u y o g ‘ moddasiga aylanadi, 25 yoshda bezning vazni 25 g gacha kamayadi, 60 yoshda-15g, 70-yoshda-6 g b o ia d i. www.ziyouz.com kutubxonasi Ayrisimon bez-juft, pallali a’zo b o iib , ikki andozasi bir xil boim agan pallalardan iborat. Bu pallalar biriktiruvchi to‘qima orqali o 4zaro b ogian gan . Ayrisimon bezning har bir pallasi yana pallachalarga b o iin ib , ularda p o ‘stloq va m ag‘iz qavatlari mavjud. P o‘stloq qavati parenximalardan tashkil topgan, unda k o‘p miqdorda limfotsitlar b o ia d i. M ag‘iz qavatda esa epitelial va lipoid hujayralari bor. Ayrisimon bez qon tomirlari bilan o ‘ralib olingan va shu bois qondan juda boy (81-rasm). Bezning innervasiyasi parasimpatik (adashgan) va simpatik asablar orqali amalga oshadi. Bu tolalar pastki b o ‘yin va yuqori k o ‘krak simpatik tugunlaridan boshlanadi. Oxirgi yillarda ayrisimon bez gormonlari va ularning fiziologik ahamiyati to iiq o ‘rganib chiqilgan. Bezda timozin, timopoetin, timus gormoni omili
Ayrisimon bezning fiziologik ahamiyati 81-rasm. 1-qalqonsimon bez, 2-ayrisimon bez. www.ziyouz.com kutubxonasi Ayrisimon bez gormcnlarining hosil b o ‘lishi va ajralishi gipotalamo- gipofizar tizimi tomonidan boshqariladi. Gipofiz oldingi b o ia g in in g somatotropin gormoni ayrisimon bez gormonlarining qonga o ‘tishida ishtirok etadi. Yuqorida aytib o 4tganimizdek, ayrisimon bez bolalik davrida yaxshi rivojlangan b o ia d i. B alog4atga yetganda bezning rivojlanishi to ‘xtatiladi va atrofiya b o4laveradi. Shu sababli b o is a kerak, bez organizm o lsishini rag‘batlantirib, jinsiy tizim rivojlanishini to ‘xtatadi, degan ilmiy g ‘oyalar kam emas. Boshqa bir guruh olimlar tomonidan ayrisimon bez faoliyatiga boshqacha baho berilgan. Masalan, bez kalsiy va nuklein kislotalar almashinuvida faol ishtirok etadi degan g ‘oyalar juda k o 4p. Bezning yana bir asosiy fiziologik ahamiyati shundaki, bu yerda juda k o 4p miqdorda vitamin C sintezlanadi. Bu k o ‘rsatkich b o 4yicha timus buyrak usti bezidan keyin organizmda ikkinchi o ‘rinni egallaydi. Me’da osti bezi Bu bez m e’daning pastki va orqa sohasida birinchi bel umurtqasi ro‘parasida joylashgan b o iib , uzunligi 16-20 sm, vazni 70-80 g. M e’da osti bezi aralash
bez b o iib , to4qimasining 98-99% tashqi sekretsiya funksiyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi fermentlami ishlab chiqaradi. Bez to ‘qimasining 1-2%, ya’ni Langergans orolchasi deb ataluvchi qismi ichki sekretsiya funksiyasini bajaradi. Bez orolchalari uch tipdagi hujayralardan tashkil topgan: alfa, beta va gamma hujayralar. Ulam ing asosiy qismini beta-hujayralardan tuzilgan Langergans orolchalari tashkil qiladi. Hujayralaming 1/5 umumiy qismini alfa-hujayralardan tashkil topib bezning periferiyasida joylashgan. Odam bezining 1 massasida 2700 -25500 pankreatik orolchalari to ‘g ‘ri keladi. M e’da osti bezining gormonlari Hozirgi kunda m aiu m b o ig a n k i, bezning Langergans orolchadari beta-hujayralarida insulin, alfa-hujayralarida esa glukagon gormonlar hosil b o4ladi (82-rasm). Bezning mayda chiqaruv yo ila rid a joylashgan epiteliysi lipokain moddasini ishlab chiqaradi. Bu moddani ba’zilar pankreatik gormon, boshqalar esa ferment tabiatli modda deb hisoblashadi. Insulin gormoni birinchi marta 1922 yilda kanadalik olimlar Barting va Best tomonidan sigir va ch o ‘chqaning m e’da osti bezidan ajralgan. Keyinchalik, 1926 yilda olim D j.Abel tomonidan uning tuzilishi aniqlab berilgan. Insulin disulfid b o g ia r bilan birlashgan 17 xil aminokislotaning ikki zanjiridan tuzilgan polipeptiddir (birinchi zanjir 21 aminokislotadan, www.ziyouz.com kutubxonasi ikkinchi zanjir 30 aminokislotadan tuzilgan). Hozirgi kunda insulin kim yoviy sintez y o ‘li bilan olingan. 82-rasm . M e ’da osti bezi gorm onlari va ularning vazifalari. a -a lfa h u ja y r a la r i g ly u k a g o n ish la b c h iq a ra d i, fi- b e ta h u ja y ra la ri in su lin is h la b c h iq a ra d i. Insulin karbonsuvlar almashinuvida ishtirok etadi. Gormon ta’siri ostida mushak tolalari va jigar hujayralarining membranalaridan glukozaning k o‘proq o ‘tishi glikogenning sintezlanishiga, uning jigar va mushak hujayralarida t o ‘planishiga yordam beradi. Insulin glukozaning o ‘zlashtirishini oshirib, organizmda y o g ‘ hosil b o ‘lishini kuchaytiradi. Insulinning katta dozalari organizmga yuborilganda qon plazmasidan skelet mushaklari, yurak mushaki, silliq mushaklar, k o‘krak bezi, jigar va boshqa a’zolar hujayralarining ichiga ancha glukoza o ‘tishi natijasida qondagi glukoza kamayadi (gipoglikem iya). Agar m e ’yorda qondagi qand miqdori 4,45-6,65 mmol/1 (80-120 mg%) b o‘lsa, insulin ta’sir qilgandan keyin qandning miqdori 4,45 mmol/1 dan oshm aydi. Glukoza kamayishi natijasida markaziy asab tizim i hujayralariga glukoza kam o ‘tadi. Shu sababli bosh miya bilan orqa miyada glukoza birdaniga yetishmay qoladi, chunki glukoza barcha hujayralar singari, asab hujayralarining faoliyati uchun ham asosiy cnergiya manbayi hisoblanadi. Shu munosabat bilan qonda glukozaning keskin darajada kamayishi miya faoliyatini keskin ravishda buzadi-insulin shoki. yoki gipoglikemik shokka sabab b o ‘ladi. Qondagi glukoza miqdori www.ziyouz.com kutubxonasi 45-50 mg% ga tushganda shok belgilari paydo b o 4ladi. Shuning uchun vaqti-vaqti bilan bcmor qattiq tirishib qoladi, s o ‘ngra mushaklar tonusi, tana harorati pasayadi va bemor hushdan ketadi. Bemor och b o ‘lsa, oz miqdorda yuborilgan insulin ham gipoglikemik shokka sabab b o‘ladi, chunki och vaqtda hazm y o ‘lidan qonga glukoza o ‘tmaydi. Venaga glukoza yuborilsa gipoglikem ik shok darhol barham topadi. M e’da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasining buzilishi aholi orasida k o‘p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab b o ‘ladi. Bu surunkali kasallik b o iib , uzoq yillar, aksariyat hollarda umr b o‘yi davom etadi. Bu kasallikda m e’da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi buzilishi tufayli, organizm ga kerakli b o ig a n insulin gormoni bezdan qonga o ‘tmay qoladi. .Buning oqibatida organizmda karbonsuvlar almashinuvi buziladi, ya’ni ovqat bilan iste’mol kilingan karbonsuvlarning parchalanishida hosil b o ig a n qand (glukoza) insulin ta’sirida glikogenga aylanmay, uning qondagi miqdori ortib ketadi. Qandli diabet kasalligida uning miqdori 150-250 mg% k oiarilib, undan ham ortib ketishi mumkin. Qondagi qandning miqdori normal b oiganda, (80-120 mg%) u buyrak orqali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya’ni soglom odamning siydigida qand mutlaqo b o im a y d i. Qonda qandning miqdori 140-150 mg% dan oshaversa u siydik bilan tashqariga chiqarila boshlaydi. Bunday bemorlar tez chanqaydi va k o ‘p suv iste’mol qiladi. Iste’mol qilingan ovqat tarkibidagi karbonsuvlar tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste’mol qilishga majbur b o ia d i. Aks holda teri ostidagi zaxira y o g 4 moddalari parchalanib, glukozaga aylanadi, hatto hujayra va to ‘qimalar tarkibidagi oqsil, o 4g ‘ moddalari ham glukozaga aylanib qonga o ‘tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi. Insulin sekretsiyasining boshqarilishi Eng avvalo insulinning hosil b o iish jarayoni qondagi glukoza miqdori bilan b o g iiq . Qonda insulin miqdorining ob h ish ig a giperglikmiya aksida esa qonda gormonning kamayishiga gipoglikenliya sabab b o 4ladi. Qonda glukozani insulin ta’sirida kamayishi jigar va mushaklarda glukozaning glikogenga aylanishi bilaa b o g iiq . Insulin glukozaga nisbatan hujayra membranalar o 4tkazuvchanligini oshiradi, shu sababli normada glukozaning k o 4p miqdori hujayra ichiga kirib o ‘zlashtiradi. Insulinning karbonsuvlar almashinuvidagi yana bir ahamiyati shundaki, u oqsillar parchalanishiga va ulami glukozaga o 4tishiga to ‘siq b o 4ladi. Ayni holda insulin aminokislotalardan oqsil sintezlanishini kuchaytirib, uni hujayralarga yetkazib berish jarayonlarini rag4batlantiradi. Insulin miqdori gipotalamusning paraventrikular yadrolari orqali ham boshqariladi. Qonda qand konsentratsiyasining oshishi paraventikular yadrolar asab hujayralarining faolligiga sabab b o ia d i. Bu neyronlarda paydo b o 4lgan asab impulslari uzunchok miyada joylashgan adashgan asab www.ziyouz.com kutubxonasi markazlariga yetkazib beriladi. Bu ycrdan q o ‘zg ‘aluv jarayoni adashgan asab tolalari orqali m e’da osti bezida joylashgan asab chigillariga yetkaziladi. Keyinchalik ushbu chigillar aksonlari orqali asab impulslari Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|