Odam fiziologiyasi
va o‘tkazuvchi yo‘l funksiyasini bajaradi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
va o‘tkazuvchi yo‘l funksiyasini bajaradi. Orqa miyaga teri yuzasidagi eksteroretseptorlardan, tana bilan q o ‘l-oyoqning proprioretseptorlaridan va ichki a’zolarning visseroretseptorlaridan impulslar kelib turadi. Orqa miya barcha skclet mushaklarini innervatsiyalaydi. Orqa miya tanadagi barcha murakkab harakat reaksiyalarini yuzaga chiqarishda qatnashadi. Ulardan ko*plari orqa miyaning reflektor funksiyani bajarish natijasi b o‘lishi mumkin, boshqa reaksiyalar esa, markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi b o ‘limlari yuzaga chiqaradigan reflekslar natijasida kelib chiqadi. Bu holda orqa miya faqat im pulslami o ‘tkazuvchi y o ‘l hisoblanadi. Retseptorlardan orqa miyaga keluvchi axborot orqa miyaning orqa va yon qismlaridagi k o‘pgina o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali miya ustunining markazlariga o ‘tadi va miyacha hamda katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘iga yetib boradi. Markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi b o ‘limlaridan orqa miyaga esa impulslar oldingi va yon ustunlaming o ‘tkazuvchi y o ‘llari orqali keladi; bu asab impulslar orqa miyaning oraliq va motor neyronlarini q o ‘z g ‘atadi yoki tormozlaydi, natijada skelet mushaklari va ichki a’zolarning faoliyati o ‘zgaradi. Orqa miyaning o ‘tkazuvchi y o ‘I funksiyasi muhim funksiya b o ‘lib, periferik (atrofiy) retseptorlardan bosh miyaga va undan effektor a’zolarga (mushaklarga, bezlarga, qon tomirlariga) impuls o ‘tkazishda katta rol o ‘ynaydi. Orqa miya ildizlarining funksiyalari Orqadagi va oldingi ildizlardan turli asablar o ‘tishini fiziologlardan C h.Bell va B.Majandi tajribada aniqlaganlar. Ular orqa miyaning bir tomondagi oldingi ildizlarini qirqib q o ‘yganlarida o ‘sha tom ondagi q o ‘l- oyoq tamomila falaj b o ‘lgani holda, sezuvchanlik bekami u ko‘st saqlangan. Orqadagi ildizlar kesib q o ‘yilganda sezuvchanlik y o ‘qolgan va shu bilan birga harakat andak b o ‘lsa-da buzilgan emas. Bu kuzatishlar orqadagi ildizlar sezuvchi ildizlardir, ulardan markazga intiluvchi (afferent) tolalar o ‘tadi, oldingi ildizlar csa harakatlanuvchi ildizlar b o ‘lib, ulardan markazdan qochuvchi (efferent) tolalar o ‘tadi degan xulosani chiqarishga asos b o ‘ldi. www.ziyouz.com kutubxonasi Orqa miyaning k o ‘ndalang kesimiga qarasak, bir-biridan katta farq qiladigan turli rangdagi ikki qavatni: kul rang va oq moddani k o ‘ramiz. Kul rang modda o ‘rtada b o ‘lib, shaklan kapalakka o ‘xshaydi; kul rang moddaning atrofida oq modda joylashgan b o ‘ladi. Kul rang moddaning oldingi
«qanotlari» oldingi shoxlar, orqadagi «qanotlari» esa orqadagi shoxlar
www.ziyouz.com kutubxonasi 117-rasm. Orqa miyaning ko'ndalang kesimi. 1-oq modda; 2-kulrang modda; 3-orqa shoxdan chiqqan sezuchi asab; 4-oidingi shoxdan chiqqan harakatlantiruvchi asab; 5-sezuvchi va harakatlantiruvchi asablarning qo^shilishidan hosil blgan aralash asab tolalari. Bundan tashqari, ba’zi asab tolalar orqa miyaning birinchi yarmidan ikkinchi yarmiga o ‘tadi va uning ikkala yarmini bir-biri bilan birlashtiradi. Shunday qilib, orqa miyaning asosiy funksiyalaridan biri -qo ‘zg‘alishni o‘tkazishdir.
Orqa miyaning reflektor faoliyati va markazlari Orqa miyaning ikkinchi asosiy funksiyasi uning reflektor faoliyatidir. Spinal baqaning reflekslari bilan tanishganimizda buni k o ‘rgan edik. Muhim funksiyalarning reflektor markazlari orqa miyada joylashgan. Masalan, orqa miyaning b o ‘yin boMimida - q o‘l, k o ‘krak, orqa va qorin mushaklaming markazlari; bel b o ‘limida - oyoq mushaklarning markazlari, dum g‘aza b o‘limida - siydik chiqarish, defekatsiya va jinsiy faoliyat markazlari bor. Ter chiqarish markazlari, shuningdck tomirlarni toraytiruvchi va kengaytiruvchi markazlar ham orqa miyadadir. Biroq, markazning qayerda joylashganligini aniq bilish klinika uchun juda katta ahamiyatga egadir, chunki muayyan mushaklar guruhi faoliyatining buzulganligini tekshirib, orqa miyaning qaysi b o ‘limi zararlanganligini yoki qaysi b o ‘limining funksiyasi buzilganligini bilsa b o ‘ladi. Ayrim reflekslarning reflektor yoylari orqa miyaning qatiyan muayyan qismlaridan o ‘tadi. Shunday qilib, retseptorda kelib chiqqan q o ‘z g ‘alish markazga intiluvchi asab orqali orqa miyaning muayyan qism iga boradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Organizmdagi mushaklar umr b o ‘yi bir qadar tarang turadi. Uyqu vaqtida ham, y a ’ni mushaklar b o‘shashib qoladigan vaqtda ham ular bir qadar tarangligini saqlaydi. Mushaklarning uzoq taranglanib va hammadan k o ‘p qisqarib turgan holati mushak tonusi deb ataladi. Yangigina o ‘lgan kishining mushaklari butunlay boshqacha b o ia d i, ular ilvillab turadi, tarangligi tamomila y o ‘qoladi. 118-rasm. Baqa orqa miyasi ildizchalarini kesilganda reflekslarning ko‘rinishi : A-qirqilgancha; B-oldingi va orqa ildizchalarni kesilgandan keyin; S- oldingi o'ng ildizchalarni kesilgandan keyin. Mushaklar tonusining borligi baqalar ustida qilingan tajribalarda isbot qilingan. Bu tajribalarda spinal baqa (bosh miyasi olib tashlangan, lekin orqa miyasi saqlangan baqa) shtativga osib q o ‘yiladi. Shu baqaning keyingi oyoqlariga e ’tibor berilsa, ular garchi osilib tursa ham, bir qadar bukilganligini k o ‘rish mumkin. Shunday baqaning bir tomonidagi orqa ildizlari qirqib q o ‘yilsa, o ‘sha tomondagi mushaklar tonusi y o ‘qoladi va boshqa o y o g ‘i shalpillab tushadi. Orqadagi ildizlardan o ‘tadigan sezuvchi yoki markazga intiluvchi y o ila r qirqib tonusning y o ‘qolishi, mushaklar tonusi refleksdan iborat ekanligini va reflektor yoy zararlanganda tonus y o ‘qolishini kuzatish mumkin (118-rasm). Orqa miya reflekslari (spinal reflekslar) Spinal hayvonda oyoq panjalarining kaft yastiqchalari sal-pal bosilganda yozish refleksini, shuningdek, mushak payiga urilganda shu mushakning c h o ‘zilishiga javoban bir qancha miostatik reflekslarini ham kuzatish mumkin. Ayrim hollarda kuchli ta’sirotga javoban almashinish (отдача) fenom eni kelib chiqishi tufayli (kuchli ta’sirot bukish refleksini yuzaga chiqaradi) oyoqning ritmik harakatlari vujudga keladi. Spinal itning tanasi osib q o ‘yilganda oyoqlaridan birining panjasi bosilsa, to ‘rttala oyoqni www.ziyouz.com kutubxonasi bosib qadamlash tipidagi reflektor harakatlar kelib chiqadi (Filippson refleksi)
tizza refleksi va Axill refleksi yaqqol k o ‘rinadi. Tizza refleksi shundan iboratki, son to‘rt boshli mushakning payiga urilganda oyoq tizza bug‘imidan yoziladi, A xill refleksi shundan iboratki, A xill payiga urilganda oyoq boldir-panja b ug‘imidan yoziladi. Bu reflekslar «spinal» odamda ayniqsa kuchaygan b o ‘ladi. Odam orqa miyasi to ‘la uzilgandan bir necha vaqt o ‘tgach siydik chiqarish v a . defekatsiya refleklari
reflektor ereksiya
eyakulatsiya kelib chiqishi, y a ’ni jinsiy olat b o ‘rtib, urug‘ otishi murnkin. O rqa miya o4kazuvchi yoi larining funksiyalari Orqa miya markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi b o ‘limlari (m iya ustuni) miyacha va katta yarim sharlar)ga k o ‘tariluvchi va tushuvchi o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali b o g ‘lanadi. Retseptorlar oladigan axborot k o ‘tariluvchi y o ‘llar orqali o ‘tadi (119 va 120-rasmlar). Impulslar mushak pay va boylamalarning proprioretseptorlaridan markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi b o ‘limlariga qisman orqa miyaning orqa ustunlaridagi Goll va Burdax tutamlarining tolalari orqali, qisman yon ustunlardagi Govers va Fleksig y o ‘llari (orqa miya bilan miyacha o ‘rtasidagi y o ‘llar) ning tolalari orqali o*tadi. Goll va Burdax tutamlari retseptor ncyronlarning o ‘siqlaridan hosil b o ‘ladi, bu neyronlarning tanalari orqa miya tugunlariga yotadi. Ana shu o ‘siqlar orqa miyaga kirgach, yuqoriga k o‘tariladi, ayni vaqtda orqa miyaning birmuncha yuqorida va pastda yotgan segmenlaridagi kulrang moddaga kalta shoxchalar beradi. Shu shoxchalar orqa miya reflektor yoylarning tarkibiga kiruvchi oraliq va efferent neyronlarda sinapslar hosil qiladi. Goll va Burdax tutamlari uzunchoq miya yadrolarida tugaydi. Afferent y o ‘lning ikkinchi neyroni shu yadroldardan boshlanadi va kesishgandan kcyin talamusga boradi; talamusda uchinchi neyron bor, uning o ‘siqlari affercnt impulslarni katta yarim sharlar po*stlog‘idagi somatosensor mintaqasiga o ‘tkazadi. Goll va Burdax tutamlarining tarkibiga kiruvchi tolalar uzilmasdan uzunchoq miyaga bcradi. Orqa ildizlaniing shulardan boshqa hamma afferent asab tolalari orqa miyaning kulrang moddasiga kirib, shu yerda uziladi, ya’ni turli asab hujayralarida sinapslar hosil qiladi. Orqa miyaning orqa shoxidagi ustun hujayralaridan va qisman orqa miyaning komissural www.ziyouz.com kutubxonasi
yoki bitishma hujayralaridan Govers va Fleksig tutamlarining asab tolalari boshlanadi. Orqa miya bilan miyacha o ‘rtasidagi y o ‘llar (Govers va Fleksig y o ‘llari) dan afferent impulslar о Ч т а у qolishi natijasida murakkab harakatlar buziladi, miyacha shikastlangandagi kabi, bunda ham mushak tonusi buziladi va ataksiya hodisalari kuzatiladi. Impulslar proprioretseptorlardan kattalari (140 m/soniya gacha) tezlik bilan o ‘tkazuvchi, orqa miya bilan miyacha o ‘rtasidagi y ollarn i hosil qiluvchi birinchi neyron y o ‘g ‘on tolalar orqali va Goll hamda Burdax tutamlarining sekinroq (70 m/soniyagacha) o 4tkazuvchi tolalari orqali tarqaladi. Mu$hak, b o ‘g ‘im va pay retseptorlaridan impulslarning katta tezlik bilan o ‘tkazilishi, aftidan, harakat reaksiyasini bajarilish xarakteri to ‘g ‘risida organizm uchun muhim axborotning tez olinishiga b o g ‘liq, bu esa harakatning uzluksiz nazorat qilinishini ta’minlaydi. Og‘riq va harorat retseptorlaridan impulslar orqa miyaning orqa shoxlaridagi hujayralarga beradi; bu yerda afferent y o ‘lning ikkinchi neyroni
uchinchi neyron esa shu yerdan boshlanadi. O g‘riq va harorat retseptorlaridan impulslar orqa miya kulrang moddasining orqa shoxlari b o ‘ylab yuqoriga k o ‘tariluvchi tolalar orqali ham qisman o ‘tadi. O g‘riq va haroart retseptorlaridan keluvchi impulslami o ‘tkazuvchi y o ila r A tipdagi milinli ingichka tolalardan va q o ‘z g ‘alishni sekinroq o ‘tkazadigan, milinsiz tolalardan iborat. Orqa miyaning ba’zi kasalliklarida faqat o g ‘riq sezuvchanlik yoki faqat harorat sezuvchanligi buzilishi mumkin. Tegishli retseptorlardan keluvchi impulsiar orqali miyada turli asab tolalaridan o ‘tishi shu bilan isbot etiladi. Terining taktil retseptorlaridan keluvchi impulslar orqa shoxlam ing neyronlariga keladi (bu neyronlarning o ‘siqlari kulrang modda b o ‘ylab bir necha segment qadar k o‘tariladi), orqa miyaning qarama-qarshi tomoniga o ‘tib, oq moddaga kiradi va impulslami orqa miya bilan talamus o‘rtasidagi ventral yo‘l
www.ziyouz.com kutubxonasi 119-rasm. Orqa miyada orqa ildizlar tolalarining yo'lini ko ‘rsatuvchi tasvir. 1 orqadugi ildizriing y o ‘g'on tolalari; 2-orqadagi ildizning ingichka tolaluri; 3-orqadagi ustunlik; 4-orqadagi lateral tizimcha (U ssau yer tutami); 5-orqa m iya bilan miyacha o 'rtasidagi do rsa l tutami; 6-orqa miya bilan miyacha o ‘rtasidagi ventral tutumi; 7-orqu miya bilan talumus rtu sidagi lateral tutami; 8-orqa miya bilan talamus o 'rtasidagi ventral tutami. Goll va Burdax tutamlarining tolalari va orqa miya bilan talamus o ‘rtasidagi y o ‘llam ing tolalari yetkazib beradigan axborot xarakterida, shuningdek o ‘sha tolalarda impulslaming tarqalish tezligida muhim tafovutlar bor. Tegish retseptorlaridan keluvchi impulslar orqa ustunlarning ko4ariIuvchi y o ‘llari orqali o ‘tadi va ta’sirot joyining aniq lokalizatsiyasini k o ‘rsatib beradi. Retseptorlarga vibratsiya ta’sir etganda kelib chiqadigan impulslarni ham shu y o ‘llarning tolalari o ‘tkazadi. Bosim retseptorlaridan keluvchi impulslar ham shu yerdan o ‘tadi, bu impulslar ta’sirot b o ‘sag‘asini aniq bilishga imkon beradi. Tegishli, bosim retseptolaridan, shuningdek harorat va o g ‘riq retseptorlaridan keluvchi impulslar orqa miya bilan talamus o ‘rtasidagi yoilardan o ‘tadi, lekin bu impulslar ta’sirotining aniq joyini va shiddatini aniq ajratishga imkon bermaydi. Goll va Burdax tutamlarining tarkibida boruvchi tolalar ta’sirotlar haqida ajratilgan axborotni yetkazib beradi, im pulslami katta tezlik bilan oik azad i. Orqa miya bilan talamus o ‘rtasidagi y o ila rn in g tolalari impulslarni sekin o ‘tkazadi; ta’sirot kuchi har xil b o ig a n d a ham bu tolalardan o ‘tuvchi impulslar tezligi zudligi kam o ‘zgaradi. Orqa miyaning tushuvchi y o ila r i orqali unga yuqoriroqdagi effektor markazlardan impulslar kelib turadi. Orqa miya bosh miya markazlaridan www.ziyouz.com kutubxonasi tushuvchi y o lla r orqali impulslar olib va ularni ishlovchi a’zolarga o ‘tkazib turadi,shu tariqa o ‘tkazish-ijro etish vazifasini bajaradi. 120-rastn. Orqa miyaning orqadagi ustunlarining o'tkazuvchi yoUlari. J-terining taktil retseptorluri; 2-Golsning nozik tutami. 3-Burdaxning ponasimon tutami; 4-mediai qovuzloq; 5-m edial qovuzloqning kesishgan jo yi; 6-uzunchoq miyadagi Burdax yadrosi; 7-uzunchoq miyadagi Goll yadrosi; Ом-orqa miya (Sv va S, segmentlari); VK- Varoliy k o ‘prigi; KD-ko'ruv dumboqlari (talamus); Vm-uzunchoq miya. Orqa miyaning oldingi va yon ustunlari orqali o ‘tuvchi kortikospinal yoki piramidal y o ‘llar orqali orqa miyaga katta yarim sharlar p o‘stlog‘idagi yirik piramidal hujayralarning bevosita o ‘zidan impulslar kelib turadi. Piramidal y o ‘llarning tolalari oraliq va motor neyronlarda sinapslar hosil qiladi (faqat odam bilan maymunlarda piramidal neyronlar motoneyronlarga bevosita b o g ‘langan). Kortikospinal у о ‘11аг tarkibida bir millionga yaqin asab tolasi bor, ulardan 3% ga yaqini y o ‘g ‘on (diametri 16 mk) A tipiga www.ziyouz.com kutubxonasi kiruvchi tolalar b o ‘lib, q o ‘z g ‘alishni katta (120-140 m/soniyagacha) tezlik bilan o ‘tkazadi. Bu tolalar katta yarim sharlar p o‘stlog‘idagi yirik piramidal hujayralarning o ‘siqlaridir. Qolgan tolalar diamctri 4 mk ga yaqin b o ‘lib, q o ‘z g ‘alishni kamroq tezlik bilan o ‘tkazadi. Bu tolalardan Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|