Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Gipotalamus - oraliq miyaning eng qadimiy filogenetik b o ‘limi hisoblanib, ichki muhit doimiyligini saqlab turadi, vegetativ va somatik tizimlar funksiyasini integratsiya qilib turadi. Hajmi uncha katta b o ‘lmagan, ammo muhim fiziologik ahamiyatga ega blgan gipotalamus miyaning uchinchi qorinchasi tubida talamusdan pastroq joylashgan. Gipotalamusning tarkibiga organizm uchun eng kerakli tuzilmalar: voronka, kullarang tepa, so‘rg ‘ichsimon va mamillyar tanalar kiradi. Gipotalamusning yuqori chegarasi oxirgi plastinka va k o ‘ruv asabining kcsishmasini tashkil qiladi. Yon sohasidan gipotalamus k o ‘ruv y o ‘li va
ichki kapsula
bilan chcgaralangan, orqa sohasidan esa o ‘rta miya bilan chegaradoshdir. Gipotalamusda topografiyalari turli b o ‘lgan besh guruh yadrolar mavjud (133-rasm): 1. Preoptik guruhi - oxirgi miya yaqinida joylashgan paraventrikular, medial va lateral prcoptik yadrolardan tashkil topgan. 2.
Oldingi sohasidagi guruhga supraxiazmatik, supraoptik va
paraventrikular yadrolar kiradi. Bu yadrolarning neyronlari gipofizning ;.xirgi bolagi-ncyrogipofizga boradi. www.ziyouz.com kutubxonasi 3. 0 ’rta guruhdagi yadrolariga ventromedial va dorsomedial yadrolar kiradi.
4. Tashqi guruh yadrolariga gipotalamusning lateral yadrosi va kulrang tepaning yadrosi kiradi. 5. Orqa sohasidagi guruhga orqa gipotalamik yadro, perifornikal yadro va mamillyar yadrolar kiradi. Gipotalamus k o ‘pchilik yadrolarining chegaralari aniq emas, shu sababli uni mintaqalar va tumanlarga b o ‘lish maqsadga muvofiqdir. Masalan, gipotalamus preoptik va oldingi sohasidagi yadrolaming ba’zilarini birlashtirib gipofizotrop b o ‘limi desak b o ‘ladi, chunki ular rilizing- gormonlar (liberinlar) va ingibitor omil (statinlar) ishlab chiqarib gipofizning oldingi b o ‘limi adenogipofiz faoliyatini boshqaradi. 0 ’rta
sohasida joylashgan gipotalamusning yadrolari medial gipotalamusni tashkil etadi. Bu b o ‘lim neyronlarida maxsus retseptorlar mavjud, ular organizm ichki muhitining o ‘zgarishlariga, qon harorati, plazmaning suv-elektrolit tarkibi, qonda gormonlaming miqdodoriga javob qaytaradi. Shunday qilib, medial gipotalamus asab va gumoral mexanizmlari orqali gipofiz faoliyatini boshqaradi.
esa o ‘tkazuvchan elementlar joylashgan yadrosiz mintaqani tashkil etadi. Oldingi miyaning tutamini tashkil qilib, miya ustunining yuqori va pastki b o ‘limlariga y o ‘llar ochib beradi. Latcral gipotalamusda asab hujaralari aralash (difuz shaklida) joylashgan. Umumiy qilib aytganda, gipotalamus juda ham murakkab integrativ tuzilma b o ‘lib, miyaning turli qismlari bilan boy afferent va efferent tolalar orqali morfo-fiziologik aloqadadir. Gipotalamus modda almashinuvi (oqsillar, yog‘lar, karbonsuvlar, tuzlar va suv almashinuvi) da ishtirok etadi, issiqlik hosil b o ‘lishi va issiqlik chiqarish hamda uyqu va bedorlik jarayonlarini boshqaradi. Gipotalamus neyronlarida ba’zi bir gormonlar hosil b o ‘ladi, qaysiki ncyrogipofizda bo‘ladi. Gipotalamusning oldingi guruh
yadrolari parasimpatik asab tizimining oliy markazlari va gipotalamusning orqa guruh yadrolari esa simpatik asab tizimining oliy markazlari hisoblandi. Shunday qilib lateral gipotalamus organizmda k o ‘p vegetativ jarayonlarni boshqaradi. Gipotalamusning orqa sohasidagi yadrolari ta’sirlanganda qorachiqlar va k o ‘z yorig‘i kengayadi, yurak urushi tezlashadi, tomirlar torayadi va arterial bosim k o ‘tariladi, m e’da va
ichaklaming motor
funksiyasi tormozlanadi, qonda adrenalin va noradrenalin k o ‘payadi, glukoza
konsentratsiyasi esa oshadi. Bu hodisalar simpatik asab qirqib q o ‘yilgach yo*qoladi. Gipotalamusning orqadagi yadrolarida simpatik asab tizimining oliy markazlari borligi shundan anglashiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Gipotalamusning oldingi sohasidagi yadrolari tasirlanganda qorachiqlar va k o ‘z yoriqlari torayadi, yurak urishi siyraklanadi, arteriyalar tonusi va arterial bosim pasayadi, m e’da bezlarining sekretsiyasi, me’da va ichaklarning motor faoliyati kuchayadi, insulin k o ‘proq ishlanib chiqadi, shuning natijasida qondagi glukoza kamayadi, siydik ajraladi va defekatsiya ro ‘y beradi. Yuqorida aytilgan hodisalaming hammasi gipotalamusning oldingi yadrolarida parasimpatik asab tizimining oliy markazlari borligiga aloqadordir.
ta’sirlanganda yoki yemirilganda modda almashinuvi turlicha o ‘zgaradi. Kulrang d o ‘mboq shikastlanganda butun tanani yog‘ bosishi va jinsiy infantilizmi (jinsiy tizimining rivojlantirishdan to ‘xatishi, ushlanib qolishi) kclib chiqishi mumkin. Hayvonlarning kulrang d o ‘mbog‘i surunkasiga tasirlanganda qonda lipidlar k o ‘paygan va
aoratada aterosklerotik oVgarishlar ro ‘y
bergan. M aymunlarda gipotalamusning ba’zi
(paravcntrikular, dorsomedail) yadrolari bir necha oy ta’sirlanganda me’da va o ‘n ikki barmoq ichagi yarasi paydo b o ‘ladi. Bu tajribalar trofik (oziqlanish) funksiyalaming boshqarilishida gipotalamus yadrolarining qatnashuvini k o ‘rsatadi. Gipotalamusning oldingi
o ‘rta va
orqa sohalardagi yadrolari
birgalikda qatnashadi. Gipotalamusi yemirilgan hayvon tana haroratini doimo bir darajada saqlab olmaydigan (poykiloterm) b o ‘lib qoladi. Kulrang dumboqqa mexanik kuch yoki elektr toki bilan ta’sir ctilganda tana harorati ko‘tarilib ancha vaqt tushmaydi. Gipotalamusning ko‘p (supraoptik, paraventrikular, medial
va mamillyar) yadrolari umurtqali hayvonlarda oliy asab faoliyati jarayonlarida, uyqu va bedorlik siklida hamda qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiraning shakllanishida juda katta rol o ‘ynaydi. Uni olib tashlaganda yoki gippokampdan ajralib tashlaganda yuqorida zikr ctilgan jarayonlar keskin buzilib ketadi. Qishki uyquga ketuvchi hayvonlaming gipotalamus orqa guruh yadrolarining yemirilishi natijasida qishki uyquga ketuvchi hayvonlar (tipratikon, yurmonqozik) da qishki uyqu buziladi va ular uyqudan bedor bolm aydi. Ayni holda, agar bu hayvonlarda gipotalamusning oldingi guruh yadrolari oldindan shikastlangan b o ‘lsa, ular qishki o ‘yquga ketmaydi (Nuritdinov, 2003). Shunday qilib, gipotalamus funksiyalari vcgctativ asab tizimi, somatik asab tizimi, endokrin bezlar, qon aylanish va nafas olish hamda
tcrmoregulyasiya va oliy asab faoliyati bilan bog‘liq b o ‘lishida hyech shubha qolmaydi. Gipotalamusning shikastlanishi ovqatdan voz kechishdan lashqari, kam harakatlik, ta’bxiralik, stresslarga chidamlilikning pasayishiga www.ziyouz.com kutubxonasi olib keladi. Bunday shikastlanishda m a’lum bir boshqaruv tizimining emas, balki bir nechta tizimlarning faoliyati buziladi. Gipotalamus miyaning boshqa qismlari bilan uyg‘unlikda
va
ko‘payishga aloqador boshqa hatti-harakatlaming shakllanishida ishtirok etadi. Hayvonlar hamjihatligida k o ‘p
kuzatiladigan agressiya va
tajovuzkorlik ham gipotalamusning oldingi sohalariga bog‘liq. Orqa va lateral gipotalamusda neyronlar q o ‘zg‘alganida
holati
uchun xos xatti-harakatlarni ruyobga chiqaradigan soha topilgan. U ta’sirlanganda hayvon ovqat qidira boshlaydi, so ‘lagi oqib, hazm tizimi a’zolari harakati kuchayadi. Lateral gipotalamusdagi bu soha «ochlik markazi» deyiladi. Maymunlarda, itlarda va boshqa hayvonlarda o ‘tkazilgan tajribalar va klinikada gipotalamus sohasida o ‘sma paydo b o ‘lgan bemorlarda olingan maMumotlar gipotalamusning supraxiazmatik yadrolari davriy (siklik) ritmlarni, xususan kechayu kunduzgi uyquni boshqarishini k o ‘rsatadi (Karmanova, Nuritdinov, 1990)
oraliq miyaga taqalib turadi va katta yarim sharlardagi yasmiqsimon yadro tarkibiga kiradi, ichki kapsulasi bilan talamusdan ajralib turadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Pallidum organizmning harakat reaksiyalariga ishtirok etadi. U
mushaklari qisqaradi. Bu yadro talamusdan keladigan va talamo-pallidar rcflcktor yoyini tutashtiradigan tolalar orqali afferent impulslar olib turadi (134 va 135-rasmlar). Pallidum o ‘rta miya va keyingi miya markazlariga effektor asab tolalari orqali bo g ‘langani uchun shu
markazlaming ishini
boshqaradi va
uyg*unlashtiradi. 0 'r ta miyaning qizil yadrosini tormozlash pallidumning funksiyalaridan biridir. Shu
sababli pallidum shikastlanganla skelet
mushaklarining tonusi oshib ketadi (gipertonus), chunki o ‘rta miyaning qizil yadrosi pallidumning tormozlovchi ta’siridan qutiladi. Pallidum shikastlanganda bemorlarda murakkab reflektor jarayonlaridan k o ‘pchiligi yuzaga chiqmaydi. Masalan, ularda tsatdan kuchli tovush yoki jo :u g ‘lik ta’siriga javoban himoyalanish reaksiyalari ro ‘y bermaydi. f:;iilidum zararlanganda harakatlar beo‘xshov, bir xil b o ‘lib qoladi. Harakat : nksiyalariga yordamchi harakatlar qo‘shilmaydi (gipokinez). Shu sababli l t |Tidar bemorlar turqi o*zgarmay, yuzi qimirlamay turadi
- bu bemorlarni birinchi qarashdayoq shu simptomidan tanib olinadi. 134-rasm. Asosiy (bazal) yadrolarining afferent va efferent funksional bog4anishi : 1-dumli yadro; 2-striatum; 3-qoram tir modda; 4-talamus; 5-nimrang sh ar; 6-suhtalamik yadro; 7-sensomotor po'stloq; 8-harakat po'stloq; 9-miya ustuniga boruvchi y o ‘Uar, k o lk strelka,-afferent y o ‘llar, qizil strelka efferent yo llar; qora strelka- yadrolar aro bolanishlar. Striatum (targ‘il tana) Oxirgi
miyaning p o ‘stloq ostidagi markazlaridan striatumning : iksional ahamiyati juda katta. Striatum ikki qismga b o ‘linadi: dumli v'*!ro
va putamen (qobiq). Striatumga talamusdan, qisman
miya www.ziyouz.com kutubxonasi po‘stlog‘idan afferent impulslar keladi, efferent impulslar esa striatumdan asosan pallidumga boradi. Striatumga mustaqil harakat funksiyalarini o ‘tamaydigan, ammo filogenetik jihatdan qadimgiroq harakat yadrosi- pallidum funksiyalarini nazorat qiladigan effektor yadro deb qarashadi (134 va 135-rasmlar). Striatum shartsiz va shartli reflektor faoliyatini boshqaradi va ularni qisman tormozlaydi, ya’ni pallidum qizil yadroga qanday ta’sir etsa, striatum pallidumga o ‘shanday ta’sir etadi (sinergik ta’sirlash). Hozirgi kunda striatumni harakat apparatining p o ‘stloq ostidagi oliy boshqaruvchi-uyg‘unlovchi markazi deb hisoblashadi. Odamning striatumi shikastlanganda atetoz (qo‘l-oyoqlarning stereotip ritmik harakatlari) va xoreya (hyech qanday tartib va izchillik bilan davom etmaydigan kuchli va noto‘g ‘ri harakatlar deyarli hamma mushaklami o ‘z ichiga oladi,-«avliyo
kuzatiladi. Atetoz ham xoreya ham striatumning pallidumga tormozlovchi ta’sir ko‘rsatmay q o ‘yishi natijasidir, deb hisoblanadi. Striatum zararlanganda himoyalanish, m o‘ljal tahlili va shu kabi shartsiz va shartli reflekslar ham xiyla kuchayadi. Har bir asosiy harakatga yo‘ldosh b o ‘ladigan yordamchi harakatlar ham
ancha kuchayadi (giperkinez) Ayni vaqtda mushaklar tonusi o ‘zgaradi, odatda esa pasayadi (gipotonus). Buning
sababi shuki,
striatum zararlanganda pallidum tormozlanish jarayonidan qutiladi. Striatum zararlanganda kuzatiladigan hodisalar (giperkinez va
gipotonus)ga pallidum zararlanganda kuzatiladigan hodisalar (gipokenez va gipertonus) qarama-qarshidir. 135-rasm. Bazal yadrolarning o lzaro bog4anishlari va asosiy afferent va efferent yo ‘llari. www.ziyouz.com kutubxonasi Bosh miya yarim sharlari p o ‘stlog*i markaziy asab tizimining filogenetik eng yosh
qismi hisoblanadi. Bosh miya
katta yarim
sharlarining kul rang moddasi bosh miyaning yuza qismida joylashgan bo‘lib, u miya po‘stlog‘i deb nomlanadi. M iya p o ‘stlog‘i asab hujayralari tanasining to ‘plamidan tuzilgan. Miya p o ‘stlog‘ining yuzasi 2200 sm2, qalinligi 1,3-4,5 mm, umumiy hajmi 600 s m \ Undagi neyronlar soni taxminan 109-l ° (Shade, Ford, 1989) P o ‘stlog‘dagi glial hujayralar soni ncyronlar sonidan 5-6 marta k o ‘p. P o‘stloqda qadimiy
eski
(arxikorteks) va yangi (neokorteks) qismlar (po‘stloqlar) mavjud. Paleokorteksga hidlov miya, arxikorteksga gunbaz (limbik) tizimi
va uning eng rivojlanayotgan m /ilm asi-gippokam p kiradi, qolgan sohalar yangi po‘stloq (neokorteks)ni lashkil qiladi. Bosh miya katta yarim sharlar po‘stlo g ‘i bosh miyaning boshqa bo limlariga qaraganda evolutsion nuqtayi nazardan keehreq^ rivojlangan bo‘lsa ham, tuzilishi va funksiyalari jihatidan juda murakkab b o ‘limidir. Filogenezda bosh miya po‘stlog‘i ilk bor sudralib yuruvchi hayvonlar (reptiliylar)da paydo
bo‘lib, keyinchalik sut emizuvchilarda yaxshi rivojlangan. Bosh miya po‘stlog‘i paydo b o ‘lishi bilan funksiyalar kortikalizatsiyasi voqe b o ‘ladi, ya’ni organizm funksiyalarini boshqarish asab tizimining q o ‘yi bo‘limlaridan bosh miya p o ‘stlog‘iga o ‘tadi. Bosh miya po‘stlog‘i organizmdagi hamma jarayonlarni, shuningdek odamning butun faoliyatini nazorat qila boshlaydi (136-rasm). 136-rasm. Odam bosh miya katta yarim sharlari po^stlogHning tashqi va ichki ko‘rinishi. Buning sababi odamning katta yarim sharlar po ‘stlog‘i shikastlanganda ayniqsa katta o ‘zgarishlar го‘у beradi. Odamning tanasini tikka tutishi va mehnat faoliyati bilan bog‘langan murakkab harakatlarni yuzaga chiqarishi uchun asab jarayonlarining neokorteksa bog‘liq b o ‘lgan g ‘oyat mukammal o ‘yg‘unlanishi talab qilinadi. Taraqqiyot jarayonida neokorteks harakat apparatini-ko‘ndalang targ‘il mushaklami, shuningdek vegetativ jarayonlam i nazorat qiladigan b o ‘lib qoladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
Po‘stloqning molekular tuzilish xususiyati shuki, asab hujayrahiri ustma-ust bir necha qavat b o ‘lib yotadi. Miya p o ‘stlog‘idagi hujayralar joylashishi va shakliga qarab 6 qavat. ba’zi qismlarda undan ham k o ‘p (ensada 9 qavat) b o ‘ladi. Miya po*stlog‘i mikroskopda tekshirilganda, undagi asab hujayralari quyidagi tartibda joylashganligi aniqlangan (137-rasm). Molekular qavat degan 1
asab hujayralari kam b o ‘lib, u asosan asab tolalaming chigalidan tashkil topgan (137-rasm).
- mikroskopik preparatlarda yumaloq, uchburchag va ko‘p burchak donalar shaklidagi mayda (diametri 4-8 mk) hujayralar qalin joylashganidan tashqi donador qavat deb ataladi. III qavat - dastlabki ikki qavatga nisbatan qalinroq bo ‘lib, unda katta- kichik piramidasimon neyronlar mavjud.
- ichki donador qavat deb ataladi. Ikkinchi qavat kabi, bu qavvat ham mayda hujayralardan tuzilgan. Voyaga yetgan organizm katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining ba’zi qismlarida bu qavat b o ‘lmasligi mumkin, masalan, yarim sharlar po‘stlog4ining motor (harakat) zonasida bu qavat y o ‘q.
V qavat - Besning katta piramidal hujayralaiidan iborat. Bu
hujayralarning yuqori qismidan y o ‘g ‘on o ‘siq-dendrit chiqib, po ‘stloqning yuza qavatlarida ko‘p marta shoxlaydi. Ikkinchi uzun o ‘siq-akson katta piramidal hujayralardan oq modda ichiga kirib, p o ‘stloq ostidagi yadrolarga yoki orqa miyaga yo‘l oladi. VI qavat - multiform qavat b o ‘lib, uchburchak va dugsimon hujayralardan iborat. 'it Ш
ш т а ; ;тш *t .» A t { r ^L. И ' 1
' ‘ ’ 137-rasm. Bosh miya p o lstlog*ining hujayraviy tuzilishi: I- eng ustki qavat. asab hujayralarining kalta o ‘siqlariclun lashkil topgan; ll-donador hujayralar; III- piramidasimon hujayrular. IV-yulduzsimon hujayralar; V-piramidasimon yirik hujayrular; Vl-duksimon hujuyralar. www.ziyouz.com kutubxonasi Miya po4stlog4ining turli qismlarida joylashgan neyronlarning funksiyasiga k o 4ra, p o ‘stloq sathi uchta mintaqaga bo ‘linadi:
va
assotsiativ mintaqalar. Afferent y o ‘llarning uchinchi neyronlaridan chiqadigan aksonlar qaysi neyronlarda tugasa, o ‘sha neyronlar birinchi guruhga kiradi. Bu ncyronlar k o 4ruv d o ‘mboqlarining yadrolaridan katta yarim sharlar p o 4stlog4iga keluvchi afferent impulslarni qabul qilgani uchun sensor neyronlar deb
ataladi. Sczish (sensor) mintaqalarda joylashgan neyronlar to 4plami odam tanasining barcha sezish a ’zolarining oliy markazi hisoblanadi. Bu markazlar teri, k o ‘rish, eshitish, hid
va ta’m bilish kabi sezgi
a ’zolarining retseptorlaridan impulslar qabul qiladi. Asosan yulduzsimon neyronlar shunday funksiyani o ‘taydi, bunday neyronlar p o ‘stloq sensor sohalarining III va IV qavatlarida ayniqsa k o ‘p. Affercnt neyronlarning uchinchi neyronlari talamus yadrolari va unga taqilTb turgan tuzilmalar (hidtov retseptorlaridan ketuvchi impulslar bundan mustasno) orqali p o ‘stloqga o ‘tib ketadi. Yarim sharlar p o 4stlog‘ining asosan afferent impulslar keladigan qismlarini I.P.Pavlov Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|