oila psixologiya ta’lim yo’nalishi «oila psixaterapiyasi nazariyalari» fanidan

2.2 Oiladagi odamlarning psixologik moslashuvining umumiy xususiyatlari
Yangi turmush qurgan juftliklar ko‘plab muammolarga duch kelishadi. Ular yaqinlik masofaning maqbul muvozanatini o‘rnatishi, oilaviy iyerarxiya va mas’uliyat sohalari muammosini hal qilishi kerak. Ushbu davr mobaynida ular juda ko‘p miqdordagi muzokaralarni olib borishlari va turli xil masalalar bo‘yicha (qadriyatlardan odatlarga qadar) ko‘plab kelishuvlar tuzishlari kerak. Jinsiy muammolar tajribasizlik, tarbiyadagi farqlar, istaklar darajasidagi farqlar va hokazolar natijasida paydo bo‘lishi mumkin. Er-xotin birdan o‘zlarini juda farq qilishlarini anglab etishi va bu farqlardan qo‘rqishi mumkin.... Turmush o‘rtoqlar yaqinlikni yo‘qotishdan qo‘rqishadi va turli xil vositalar bilan farqlarga qarshi kurashishni boshlaydilar. Birinchidan, ular shunchaki ularni e’tiborsiz qoldirishga urinishlari mumkin. Dastlabki davrda ko‘pincha yangi turmush qurganlar qarama-qarshiliklar va tanqidlardan qochishadi. Chunki ular oilada do‘stona muhitni saqlashni va boshqalarning his-tuyg‘ulariga zarar etkazishni istamaydilar. Biroz vaqt o‘tgach, bu yashirin qarama-qarshiliklar kuchayib boradi va turmush o‘rtoqlar har doim janjal arafasida ekanliklarini va biron sababga ko‘ra osonlikcha va qattiq g‘azablanib, bir-birlariga munosabat bildirishadi. Qarama-qarshiliklarni bartaraf etishning yana bir usuli kurashishdir. Turmush o‘rtog‘i ochiqchasiga sherikni bo‘ysundirishga yoki zaiflik va kasallik tufayli uni boshqarishga urinishi mumkin. Yosh er-xotin ota-onalarning ta’siridan nisbatan mustaqil bo‘lgan hududni tashkil qilishi kerak va ota-onalar o‘z navbatida o‘z oilalarini yaratgandan keyin o‘z farzandlari bilan o‘zaro munosabatlarini o‘zgartirishi kerak (Xeyli, 1995. y).
Oilaviy munosabatlar ko‘pincha bolaga namuna bo‘lib, uning shaxs sifatida rivojlanishi asosan ota-onalarning bolani qanday qabul qilishiga va u bilan qanday munosabatda bo‘lishlariga bog‘liq. Mutaxassislar ikkita mezonga asoslanib oilaviy ta’limning to‘rtta asosiy turini ajratadilar. Shuni yodda tutish kerakki, tarbiya uslublari ko‘pincha aralashadi, chunki inson egiluvchan mavjudot, uning hatti-harakatlarini biron bir konsepsiya doirasiga kiritish mumkin emas. Shunga qaramay, har bir oilada asosiy tarbiya uslubi mavjud bo‘lib, uning xususiyatlari boshqalarga qaraganda yorqinroq namoyon bo‘ladi. Asosiy model - bu amerikalik psixolog Diana Baumrindning modeli. Bu sodda va tushunarli. Muallif asos sifatida ikkita mezonni oldi. 1. Ota-onalar tomonidan bolani hissiy jihatdan qabul qilish darajasi 2. Ota-ona nazorati darajasi
Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, psixologik muvofiqlik sheriklarning aloqa va qo'shma faoliyatdagi o'zaro qabul qilinishi, optimal kombinatsiya-o'xshashlik yoki bir-birini to'ldiruvchilik - qiymat yo'nalishlari, shaxsiy va psixofiziologik xususiyatlar asosida aniqlanadi. Hamkorlarning psixologik muvofiqligi ko'p darajali va ko'p o'lchovli hodisa bo'lib, bu tomirdagi turli tadqiqotlar bilan tasdiqlangan.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, oilaviy o'zaro munosabatlarda muvofiqlik psixofiziologik moslikni o'z ichiga oladi; shaxsiy muvofiqlik, shu jumladan kognitiv (o'zi, boshqa odamlar va umuman dunyo haqidagi g'oyalarni tushunish); hissiy (insonning tashqi va ichki dunyosida sodir bo'layotgan narsalarni boshdan kechirish); xulq-atvor (g'oyalar va tajribalarning tashqi ifodasi); qadriyatlarning uyg'unligi yoki ma'naviy muvofiqligi. Qayd etilishicha, moslik darajalari bo‘yicha qanchalik ko‘p tasodiflar kuzatilsa, er-xotinning moslashuvi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Tizimli oilaviy psixoterapiya bu yaqinda paydo bo‘lgan alohida maslahat turi. Ushbu yondashuv boshqa psixoterapiya turlaridan farq qiladi, chunki «mijoz» davolanishga sabab bo‘lgan shaxs emas, balki butun oila. Oila yagona tirik organizm sifatida qaraladi, bu yerda hamma bilan bog‘liq. Agar oila a’zolaridan birida muammo paydo bo‘lsa, unda ko‘pincha oiladagi buzilgan munosabatlarda sabablarni izlash kerak. Oilaviy tizimga (maxsus texnika yordamida) umuman ta’sir o‘tkazib, psixoterapevt undagi emosional buzilishlarni to‘g‘rilashga intiladi, bu esa barcha oila a’zolarini, ayniqsa yordam so‘rab murojaat qilgan shaxsni va keyinchalik oila tizimining o‘zi psixoterapevtik ta’sir natijalarini birlashtiradi va qo‘llab-quvvatlaydi.
A. V. Chernikov (A. V. Chernikov, 2001) avlodlararo koalisiyalarning quyidagi variantlarini tavsiflaydi (ularning barchasi oilaviy buzilish belgilaridir):
 Ota-onalardan birining bolasi bilan boshqasiga qarshi koalisiyasi(uzoq ota-ona). Bunday vaziyatda koalisiya a’zosi bo‘lmagan ota-ona bola oldida o‘z mavqeyini va obro‘sini yo‘qotadi.
 Bir ota-onaning bolasi bilan boshqa bolaga koalisiya qilgan boshqa ota-onaga qarshi koalisiyasi. Bunday vaziyatda otaonalarning har biri «o‘z» farzandining hatti-harakatini oqlaydi va boshqasining hatti-harakatini qoralaydi.
 Ota-onaga qarshi bobo va buvining bolasi bilan koalisiyasi. Uch avlod vakillari birgalikda yashaydigan vaziyatda, buvisi (bobosi) ko‘pincha ota-onalardan birining yoki ikkalasining tarbiyaviy ta’siriga qarshi bolasi bilan bunday koalisiyani tuzadi.
 Ota-onaning bolalardan biri bilan uyushmasi boshqalarda hasadni keltirib chiqaradi.
 Bir turmush o‘rtog‘ining ikkinchi turmush o‘rtog‘iga qarshi otaonasi bilan koalisiyasi va boshqalar. Avlodlar koalisiyalarining mavjudligi oiladagi chegaralar va iyerarxiyaning buzilishini ko‘rsatadi. J. Xeyli «ijtimoiy tashkilotning asosiy qoidasi mavjud: iyerarxiya darajalari bo‘ylab koalisiyalar tashkil etilganda, ayniqsa, ushbu koalisiyalar yashirin bo‘lgan taqdirda, tashkilot falokatga duchor bo‘ladi» deb yozadi (J. Xeyli, 1976. y). Ba’zi oila a’zolarining ba’zi ma’lumotlarni boshqalardan yashirishga urinishlari bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy sirga asoslangan koalisiya butun oilaviy tizimni beqarorlashtiradi.
Turli mutaxassislarning oilalar bilan ishlash tajribasi shuni ko'rsatadiki, oila va nikoh munosabatlarida odamlarning qadr-qimmati va psixofiziologik mosligi alohida ahamiyatga ega. Muvofiqlik yoki nomuvofiqlikning barcha boshqa turlari dinamik o'zgarishlarga duchor bo'ladi va oila a'zolarining o'zaro moslashuvi jarayonida yoki maslahat va tuzatish ishlari jarayonida juda oson o'zgaradi.
Qiymat va psixofiziologik nomuvofiqlik qabul qilinmaydi yoki katta qiyinchilik bilan tuzatilishi mumkin.
Psixofiziologik va, xususan, jinsiy nomuvofiqlik nikohning buzilishiga olib kelishi mumkin. Odamlarning o'zaro munosabatlarida, ayniqsa kundalik aloqalarda qadriyatlarning nomuvofiqligi aloqa va hamkorlikning deyarli qaytarib bo'lmaydigan buzilishiga olib keladi. Bu erda, bir tomondan, sheriklarni baholash mezonlari qanchalik farq qilishi, boshqa tomondan, individual mezonlar umume'tirof etilgan mezonlarga qanchalik mos kelishi muhimdir.
Nikohda muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlikni belgilovchi eng keng tarqalgan omillar bu sheriklarning shaxsiy fazilatlari va ularning har qanday muammolarni hal qilish, bir-biri bilan uyg'un bo'lish qobiliyatidir. Ushbu ko'nikmalar bo'lmasa, ziddiyatli vaziyatlar ko'pincha shaxslar sifatida yoki sheriklar o'rtasida paydo bo'ladi. Hamkorlarning har birining individual psixologik xususiyatlarini hisobga olish muhimdir.
Shaxsning turi individuallikning oqilona va murakkab ko'rsatkichi bo'lib xizmat qilishi mumkin, oilaviy nizolarning eng keng tarqalgan sababi, shuningdek, ajralishlar "belgilarning o'xshashligi", sheriklarning mos kelmasligi.
Shunday qilib, oila va nikoh munosabatlarining uyg'unligi bir nechta asosiy elementlar bilan belgilanadi:
Hamkorlikning hissiy tomoni, mehr darajasi;
Ularning g'oyalari, o'zlari, sheriklari haqidagi qarashlari, rollarning taqsimlanishi, umuman ijtimoiy dunyo haqidagi g'oyalarning o'xshashligi;
Hamkorlarning har biri tomonidan afzal qilingan aloqa modellarining o'xshashligi, xulq-atvor xususiyatlari;
Hamkorlarning jinsiy va, kengroq, psixofiziologik muvofiqligi;
Umumiy madaniy daraja, sheriklarning aqliy va ijtimoiy etukligi darajasi, sheriklik qadriyatlari tizimlarining mos kelishi.
Oilaviy hayotning muhim jihati bu faoliyatdir. Har bir oila a'zosining o'ziga xos faoliyat uslubi bor va bu ko'rsatkich ham muvofiqlikni baholashda muhim ahamiyatga ega.
Faoliyatning individual uslubi - bu ma'lum bir shaxsga xos bo'lgan va muvaffaqiyatli natijaga erishish uchun mos keladigan harakat usullari va usullari tizimi. Faoliyatning individual uslubi kundalik hayotda aniq namoyon bo'ladi. Misol uchun, turmush o'rtoqlardan biri uy ishlarini tezda bajaradi, ikkinchisi esa sekin. Buni doimo eslab qolish kerak va boshqa sherikni "qayta tarbiyalash", "qayta yaratish" uchun emas, balki uning tabiatining xususiyatlariga, individual faoliyat uslubiga moslashishga intilmaslik kerak.
Individual faoliyat uslubining muhim xususiyati qat'iylik bo'lishi mumkin - insonning o'zining axloqiy, estetik, dunyoqarashi va boshqa qarashlarini, xatti-harakatlarining naqshlari va stereotiplarini, o'ziga xos o'ziga xos odatlari, fikrlash usullari, turli xil hayotiy vazifalarni hal qilishda saqlashga doimiy moyilligi. Go'yo bunday muhim xususiyatning antipodi labillik, harakatchanlik, inson asab tizimining plastikligi, ish joyini, yashash joylarini, odatlarni, fikrlarni va qarashlarni o'zgartirishda etarlicha qulaylik bo'lishi mumkin.
Oilaviy hayotning muvaffaqiyati ko'p jihatdan bog'liq bo'lgan asosiy xarakter xususiyatlaridan biri bu o'ziga bo'lgan munosabat, o'zini o'zi qadrlash va turmush o'rtog'iga bo'lgan munosabatdir. O'zini juda yaxshi baholagan odam boshqalar tomonidan ham qadrlanishi uchun doimo kurashishi kerak. U o'zi va boshqalar o'rtasidagi psixologik "masofa" ni oshirishga harakat qiladi, doimiy ravishda o'z manfaatlari, huquqlari, burchlari, imkoniyatlari muhimligini ta'kidlaydi. Bunday xatti-harakatlar ba'zan boshqalarni haqorat qiladi. O'zini past baholagan odam boshqa tomondan bir xil psixologik masofani yaratadi: u boshqa odamning sevgisini qabul qila olmaydi, uning fikricha, muhimroq odam. U bu odamdan kamchiliklar yoki da'vo qidira boshlaydi. Shunday qilib, biz quyidagi amaliy xulosa chiqarishimiz mumkin: agar turmush o'rtoqlarning o'zlariga bo'lgan munosabatlari ijobiy bo'lsa, ular o'z yutuqlarini real baholasa, nikoh muvaffaqiyatli bo'lishini taxmin qilish mumkin.
Turmush o'rtoqlarning uyg'unligi, shuningdek, nikohda bir qator asosiy ehtiyojlarni (aloqa, bilim, moddiy va rol ehtiyojlari) birgalikda qondirish imkoniyatiga asoslanadi. Eng muhim 5 ta ehtiyoj:
- Turmush o'rtoqlarning oilada muayyan rollarni bajarishga bo'lgan ehtiyoji: ona, ota; er, xotin; egasi, bekasi; ayollar, erkaklar; oila boshliqlari, ularning aksariyati er-xotin uchun yangi. Oiladagi nizolarning sabablaridan biri er-xotinning har bir oilaviy rolini bajarish haqidagi g'oyalarining turlicha bo'lishidir.
- Turmush o'rtoqlarning bir-birlari va do'stlari bilan muloqot qilish zarurati .
a) turmush o'rtoqlar muloqot qilish nuqtai nazaridan mos yoki mos kelmaydigan deb hisoblanadilar - izolyatsiya. Ushbu fazilatlarning assimetriyasi bo'lsa, turmush o'rtoqlardan birining xushmuomalaligi ikkinchisining autizmiga zid kelishi mumkin deb taxmin qilinadi.
b) muloqot, yuqorida qayd etganimizdek, oilada juda muhim psixoterapevtik vazifani bajaradi. Empatiya, o'zaro hurmatga asoslangan muloqotda turmush o'rtoqlar o'zlarining harakatlari, kayfiyatlari, his-tuyg'ulari, tajribalari uchun qo'llab-quvvatlanadilar va hissiy jihatdan ozod bo'lishadi. Va aksincha, turmush o'rtoqlarning muloqotini buzadigan o'zaro begonalashish, ularda yolg'izlik, ishonchsizlik, o'zaro norozilik tuyg'ularini keltirib chiqaradi, oilaviy nizolarni qo'zg'atadi.
- Turmush o'rtoqlarning kognitiv ehtiyojlari. Oldingi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, er-xotinlar uchun intellektual qadriyatlar eng muhimi.
- moddiy ehtiyojlar, shu jumladan oila va farovonlikni ta'minlash uchun zarur bo'lgan moddiy qadriyatlarni birgalikda sotib olish zarurati. Bir yoki bir nechta turmush o'rtoqlarning o'zlarining moddiy ehtiyojlarini iloji boricha qondirish istagida namoyon bo'ladigan xudbinlik tendentsiyalari boshqa sherikning va umuman butun oilaning manfaatlariga zarar etkazishi mumkinligi nizolarga olib kelishi mumkin deb taxmin qilinadi.
- "Men - tushunchalar" ni himoya qilish zarurati shaxsning o'zi haqidagi tasavvurini ma'lum bir yaxlitlik va ishonch sifatida ta'minlaydigan "men" obrazlari to'plami sifatida, bu nafaqat shaxsni idrok etish asosida, balki uni boshqa shaxs tomonidan idrok etish natijasida paydo bo'ladi. odamlar. "Men-kontseptsiya" ijtimoiy o'zaro ta'sirda shakllangan, rivojlangan va qo'llab-quvvatlanganligi sababli, insonni o'zi bilan aniqlash, uning shaxsiyatining yaxlitligi va qadr-qimmatini saqlab qolish uchun uning shaxsiy g'oyasi juda zarurdir. Uning fikriga ko'ra, uning atrofida nima haqida o'ylashiga to'g'ri keladi. Bu borada, ayniqsa, muhim boshqalarning fikri muhim ahamiyatga ega bo'lib, unga ko'ra inson boshqalardan o'ziga nisbatan ma'lum bir munosabatni, u bilan muloqotda barqaror namoyon bo'lishni kutadi, uning ishonchliligi, ahamiyati, ahamiyati tuyg'usini qo'llab-quvvatlaydi.
Shunday qilib, nikohdagi odamlarning psixologik mosligi, birinchi navbatda, xarakter, individual faoliyat uslubi, o'zini o'zi qadrlash va sherikni baholash, insonning asosiy ehtiyojlarini qondirish kabi shaxsiy fazilatlarning muvofiqligiga asoslanadi, deb aytishimiz mumkin.
Hissiy yaqinlik darajasi, samimiy, iliq hissiy munosabatlarning mavjudligi yoki yo‘qligi.