Oilaning bola shaxsini shakllantirishga ta`siri

XULOSA VA TAVSIYALAR
Ota-onasi uning uchun shaxsiy namuna bo'lgan oilada tarbiyalangan bola keyingi ijtimoiy rollar uchun ta'lim oladi: ayol yoki erkak, xotin yoki er, ona yoki ota. Bundan tashqari, ijtimoiy bosim ancha kuchli. Bolalar odatda jinsiga mos keladigan xatti-harakatlari uchun maqtovga sazovor va qarama-qarshi jins vakillarining xatti-harakatlarida ayblanadi. Bolaga to'g'ri jinsiy tarbiya berish, o'z jinsiga mansublik hissini shakllantirish ularning shaxsiyatini yanada rivojlantirish asoslaridan birini tashkil qiladi. Rag'batlantirishdan oqilona foydalanish natijasida rag'batlantirishning rivojlanishi shaxsning shaxs sifatida rivojlanishini tezlashtirishi, uni jazo va taqiqlardan foydalanishdan ko'ra muvaffaqiyatliroq qilishi mumkin. Agar, shunga qaramay, jazolash zarurati bo'lsa, unda tarbiyaviy ta'sirni kuchaytirish uchun jazolar, agar iloji bo'lsa, bunga loyiq bo'lgan huquqbuzarlikdan keyin darhol qo'llanilishi kerak. Agar bolaga jazolangan huquqbuzarlik unga tushunarli tarzda tushuntirilsa, jazo samaraliroq bo'ladi. Juda qattiq narsalar bolada qo'rquvga olib kelishi yoki uni g'azablantirishi mumkin. Har qanday jismoniy ta'sir bolada biror narsa unga mos kelmasa, u ham kuch bilan harakat qila oladi, degan ishonchni shakllantiradi. Bolaning xulq-atvori ko'p jihatdan oiladagi tarbiyaga bog'liq. Masalan, maktabgacha yoshdagi bolalar ko'pincha o'zlarini kattalar ko'zlari bilan ko'rishadi. Shunday qilib, kattalar tomonidan unga nisbatan ijobiy yoki salbiy munosabat uning o'zini o'zi qadrlashini shakllantiradi. O'zini past baholagan bolalar o'zlaridan norozi. Bu ota-onalar bolani tez-tez tanqid qiladigan yoki unga haddan tashqari vazifalar qo'yadigan oilalarda sodir bo'ladi. Qolaversa, ota-onasining kelishmasligini ko'rgan bola ko'pincha buning uchun o'zini ayblaydi va natijada o'z-o'zini hurmat qilish yana past baholanadi. Bunday bola ota-onasining xohishiga mos kelmasligini his qiladi. Yana bir ekstremal - o'zini o'zi qadrlash. Bu odatda bolani mayda-chuyda rag'batlantiriladigan, jazolash tizimi juda yumshoq bo'lgan oilalarda sodir bo'ladi. O'z-o'zini hurmat qilmaydigan bolalar keyinchalik o'zlari va yaqinlari uchun muammolarni keltirib chiqarishi o'z-o'zidan ma'lum. Shuning uchun ota-onalar engboshidanoq o'z farzandlarida munosib o'zini o'zi qadrlashni shakllantirishga harakat qilishlari kerak. Bu erda bizga moslashuvchan jazo va maqtov tizimi kerak. Bolaning oldida hayrat va maqtov istisno qilinadi, qilgan ishlari uchun sovg'alar kamdan-kam hollarda beriladi, o'ta qattiq jazolar qo'llanilmaydi. O'z-o'zini hurmat qilishdan tashqari, ota-onalar bolaning da'volari darajasini ham belgilaydilar - uning faoliyati va munosabatlarida nima da'vo qiladi. Intilishlari yuqori, o'zini yuqori baholaydigan va obro'li motivatsiyaga ega bo'lgan bolalar faqat muvaffaqiyatga ishonishadi va muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda ular jiddiy ruhiy jarohat olishlari mumkin. Da'vo darajasi past va o'zini past baholagan bolalar kelajakda ham, hozirgi paytda ham ko'p narsa talab qilmaydi. Ular o'z oldilariga yuqori maqsadlar qo'ymaydilar va doimo o'zlarining qobiliyatlariga shubha qilishadi, tezda muvaffaqiyatsizlikka dosh berishadi, lekin shu bilan birga ular ko'pincha ko'p narsaga erishadilar.
Mustaqil Respublikamizning kelajagi bo’lmish, yangi barkamol avlodni tarbiyalash ishi oiladan boshlanadi. Qanday farzand bo’lmasin, u dastavval, yaxshilik va yomonlik xislatlarini o’zi o’sgan xonadondan o’rganadi.
Ota – ona o’rtasida inoqlik va mehr – vafo bo’lmasa, buning azob – uqubati faqat ularning o’zlari uchungina emas, ba’lki farzandlari uchun ham og’ir bo’ladi. Ota – bobolarimizdan bizgacha meros bo’lib qolgan ,,Qush uyasida ko’rganini qiladi” degan hikmatli so’zlari bejiz emas. Bola tarbiyasi, odobi, fe’l – atvori ota – onasiga bog’liq. Agar oilada ota – onalar o’zaro va boshqalar bilan yaxshi munosabatda bo’lsa, bolalar ham axloqli, odobli bo’lib o’sadi.
Shuning uchun ota – onalar farzandlarini mehnatsevarlik ruhida tarbiyalab, unga o’zlari namuna bo’lsalar, insonning bunday yaxshi fazilati unga meros qilib qoldirilsa, bolalarni bir umrga baxtiyor qiladilar. Bola tarbiyasida oila muhiti juda katta ahamiyatga egadir. Shu tufayli ota – onalar oilada bo’ladigan tarbiyaning hamma tomonlarini e’tiborga olishlari kerak.
Bitiruv malakaviy ishiga doir adabiyotlarni o’rganish, tahlil qilish hamda oilada bola tarbiyasini kuzatish orqali quyidagi xulosalarga keldik:
1. Har bir milatning o’ziga xosligi uning milliy ruhiyatida o’z ifodasini
topadi. O’zbek xalqining etnopsixologik xususiyatlaridan unumli foydalanish – har tomonlama taraqqiy etgan inson shaxsini tarkib toptirishda muhim rol o’ynashi aniqlandi.
2. Jahon fani va madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimiz
o’zlarining keng qamrovli fikrlari bilan yaratgan bebaho durdona asarlarida axloqli, odobli bo’lish, tinch – totuv oila qurish baxtli hayot kechirish yo’llaridan biri ekanligi hozirgi kunda ham muhim ahamiyatga egadir.
3. Axloqiy tarbiyani izchil va tartibli amalga oshirishda oila muhiti aloxida rol o’ynashi hamda bu borada ota – onalar ham tarbiyaning vazifasi, maqsadi, vositalari, usullari yuzasidan har tomonlama chuqur bilimga ega bo’lishlari kerakligi aniqlandi.
Oilaviy tarbiyaning yana bir shakli – ziddiyatli tarbiya. Bunda oila a’zolarining har biri bitta bolaga nisbatan turlicha tarbiya uslublarini qo'llaydi, masalan, otasi o'ta qattiqqo'l, ona o'ta mehribon, yoki ota-ona bolaning xulqini juda nazorat қilib, mas’uliyat bilan uning axloqiy tarbiyasi bilan shug'ullalanadi, buvilari esa aksincha, uni erkalatib, izdan chiqib ketishini – “hali yosh, katta bo'lganda o'zi yaxshi bo'lib ketadi”, qabilida ma’qullayveradi. Bunday beqaror tarbiya uslublarini E.Eydemiller, V.Yustitskiy, N.Leongardlar o'rganib, uning oqibatida bolada salbiy xarakter xususiyatlari, masalan, qaysarlik, obro'li shaxslarning tazyiqini noto'g'ri baholash kabilar shakllanishini isbotlaganlar. Ota-ona tarbiyadagi beqarorlikning oqibatlarini tasavvur qilsalarda, uning oldini olishni bilmaydi. Ko'pincha bu – bolalikka xos sifatlar ekanligi fikri ularni tinchlantiradi. Aksariyat ota-onalar bolasini yo'qotib qo'yish yoki uning ko'ngli qolishidan qo'rqib ham noto'g'ri tarbiya yo'llarini tutadi. Shuning uchun oilaviy tarbiya o'ta murakkab jarayon bo'lib, unda ota-onalar oldindan psixologik jihatdan tayyor bo'lishlari kerak.