Olam. Osmon jismlari

Olam. Osmon jismlari.
Bizning sayyoramiz bu’lgan Yer yolduzlar, sayyoralar, astyeroidlar, kometalar va bosh kalar kabi osmon jismlaridan biridir. Yer bosh ka kator sayyoralar kabi Quyosh atrofida aylanadi va Quyosh tizimidagi osmon jismlari katoriga kiradi. Quyosh esa galaktikamizning yolduzlaridan biri hisoblanadi va atrofidagi sayyoralar, astyeriodlar, yu’ldoshlar, kometalar bilan bir tizim bu’lib Galaktika bilan birga harakat kiladi. Galaktikamiz esa metagalaktika tarkibiga kiradi. Metagalaktika esa olam tarkibiga kiradi.
Koinot tu’g’risidagi asosiy tushunchalar quyidagilardan iborat: olam, metagalaktika, galaktika, yolduzlar; Quyosh tizimi, sayyoralar, yu’ldoshlar, astyeroidlar, meteorlar, meteoritlar, kometalar va h.k.
Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na oxiri malum emas. U hech qanday tabiiy chegaraga ega emas.
Metagalaktika - bu hozirgi teleskoplar yordamida u’rganilishi mumkin bu’lgan olamning bir qismidir. U galaktikalar tizimidan iborat. Fan va texnikaning tara k kiy etishi bilan metagalaktikaning chegarasi xam kengayib boradi.
Galaktikalar turli mikdordagi yolduzlar tizmidan iborat. Suratga olingan eng olisdagi galaktikalargacha bu’lgan masofa bir millyarddan orti kro k yorug’lik yiliga teng. Radioteleskoplar esa 5mlrd. yorug’lik yiliga teng bu’lgan masofada joylashgan Galaktikalarni ham ani klashi mumkin. Yerga eng ya kin bu’lgan galaktika Andromeda tumanligi bu’lib, u 1,5 mlrd. yorug’lik yilliga¹ teng bu’lgan masofada joylashgan. Galaktikalarning shakllari elliptik, spiralsimon va notu’g’ri bu’lishi mumkin. Elliptik shakldagi galaktikalar aylanasimondan chu’zi ksimongacha bu’ladi. Spiralsimon galaktikalar yar kirab turadigan yadrodan va undan spiralsimon tarzda ajralib turadigan tarmo klaridan iborat (10-rasm). Notu’g’ri shaklga ega bu’lgan galaktikalar kam uchraydi. Ularni yadrosi yu’ k va juda xira. Galaktikalarning dyametri ham turlicha.
Ayrimlarining dyametri 50000 parsek, bosh kalariniki esa 500 parsekka² etmaydi. Galaktikalar u’rtasidagi u’rtacha masofa 3MP.
Galaktikalarning markaziy yadrosidan doimo vodorod nurlari sifatida moddalar ajralib turadi va ular galaktikani tashlab chi kib ketishadi.
Hamma galaktikalar u yoki bu darajada radiotu’l kinlar tar katib turishadi. Radiotu’l kinlarni tar katish manbai bu’lib u’ta ajoyib koinot jismi bu’lgan kvazarlar ham hisoblanadi (u’ta u’lkan yolduzlar). Ularning Tabiati hali u’rganilmagan. Olimlarning fikricha ularning parchalanishidan bu’lajak galaktikalarning hosil bu’lishi boshlanadi. (galaktikalar - portlagan kvazarlarning parchalaridir).
Bizning Galaktika yoki somon yu’li yolduzlar turkumi (grekcha galaktikos-sutrang, gala-sut su’zidan olingan). Bizning Quyosh tizimimiz kiradigan yolduzlar tizimi, Galaktika turli xil u’lchamdagi yolduzlardan, tumanliklardan, yolduzlararo bu’shli klardagi zarracha va atomlardan iborat. Galaktikaning juda ko’p yolduzlari yerdan juda uzo kda bu’lganligi uchun ularni alohida-alohida pay kab bu’lmaydi, shuning uchun ular bir-biri bilan ku’shilib o kish yu’lni, yani somon yu’lini hosil kiladi.
Galaktika murakkab spiralsimon (girdob) tuzilishga ega. Galaktikaning dyametri tahminan 100000 yorug’lik yiliga teng. Galaktika markazi atrofida yolduzlar zichligi yo qori. Galaktikaning markazida yadro joylashgan, har yili Quyosh og’irligiga teng bu’lgan moddalarni otib chi karadi. Galaktikada hamma yolduzlar Galaktika u’ ki atrofida aylanadi. Galaktika u’z u’ ki atrofida 200 mln. yilda bir marta aylanib chi kadi. Buni Galaktika yili deb ataladi.
YOlduzlar-u’zidan nur taratadigan osmon jismlaridir. Ular kizigan gazlardan iborat. Yerdan yolduzlargacha bu’lgan masofa juda uzo k bu’lganligi uchun, ular nur taratayotgan nu ktaga u’xshab ku’rinishadi.
YOlduzlar kattaligiga ko’ra uch guruhga bu’linadi:
- ulkan yoki kizil yolduzlar, ular bizning Quyoshdan ancha katta;
- sari k mitti yolduzlar, ularning kattaligi deyarli bizning Quyosh bilan teng;
- o kish mitti yolduzlar, ular bizning Quyoshdan bir necha million marta kichik.
YOlduzlar yuzasidagi harorat 3000 darajadan 30000 darajagacha. Ular asosan vodorod va geliydan iborat, shuning uchun issi klik va nur hosil bu’ladi.
Quyosh tizimi-sayyoralar, astyeroidlar, meteorlar, meteoritlar va kometalar hamda yu’ldoshlardan iborat osmon jismlari tu’plamidir.
Sayyoralar (planetalar-grekcha planetos-sayyor, daydi manosida). Quyosh atrofida aylanadigan yirik sharsimon osmon jismlari. Quyosh tizimida 9ta sayyora malum: Myerkuriy, Venyera, Yer, Mars, YOpityer, Saturn, Uran, Neptun, Pluton.
Astyeroidlar (yolduzsimonlar-kichik sayyoralar). Quyosh tizimidagi katti k osmon jismlari bu’lib, ularning ko’pchiligi Mars va YOpityer orbitalari oralig’ida Quyosh atrofida aylanadi. Astyeroidlarning eng kattalari TSyeryera, Pallada, Vesta va YOnonaning dyametrlari 768, 489, 385 va 193 km.dir. Ular Quyosh atrofida sayyoralar aylangan tomonga karab harakat qilishadi. Ular kirrasimon katti k jismlardir. Astyeroidlar Mars va YOpityer oralig’idagi sayyorani bir necha million yillar ilgari portlashi natijasida hosil bu’lgan degan g’oya mavjud. Astyeroidlarni changlarni tu’planishi va zichlanishi natijasida hosil bu’lgan degan fikr ham bor.
Meteorlar (grekcha meteoros-tepadagi, tepada turgan manosida). Uncha katta bu’lmagan katti k jismlarni Atmosferaga kosmik tezlikda kirib kelishi natijasida Atmosferada ru’y byeradigan kis ka lahzali cha knash. Zarralar yoki katti k jismlar Atmosferaga kirib kelganda 2000-3000 daraja haroratgacha kizib ketadi. Natijada ularning yozasi tez suratlar bilan bug’lana boshlaydi. Atmosferaga kirib kelgan jismning hajmi kancha katta bu’lsa, cha knash shuncha kuchliro k va yorug’ro k bu’ladi. Eng yirik cha knashlar olov sharga u’xshaydi, ular Atmosferadan juda katta shov kin bilan u’tadi. Bunday cha knashni Bolidlar deb atashadi.
Meteoritlar (grekcha meteora-koinot hodisasi). Fazodan yer yozasiga tushadigan tosh yoki temir holdagi osmon jismlari. Ular astyeroidlarning (kichik sayyoralarning) parchalari hisoblanadi. Ularning og’irligi bir necha grammdan bir necha tonnagacha boradi. Meteoritlarning Yerga tushishi juda katta cha knash, shov kin bilan kuzatiladi. Bu paytda osmonda uchib kelayotgan olovli shar ku’rinadi (Bolid). Meteorit Yerga urilganda yer yuzasida chu kurlar va xandaklar hosil bu’ladi. Arizonaga tushgan meteorit dyametri 1200 metr, chu kurligi 200 metrli boti kni hosil kilgan (11-rasm). Yer yuzasida ani klangan eng yirik meteorit Afrikadagi Goba kishlog’i chekkasiga tushgan meteoritdir. Uning og’irligi 60 tonna bu’lgan.
Kometalar (grekcha kometos - uzun sochli manosida). Quyosh tizimidagi u’ziga xos osmon jismidir. Tu’la shakllangan kometa quyidagi qismlardan iborat: katti k jismdan iborat, dyametri bir necha kilometr keladigan va ravshan ku’rinib turadigan yadro; uzunligi bir necha 100 mln. km. keladigan dum. Ayrim kometalar dumining uzunligi 900 mln.km.ga etadi.
Kometalar sovu k jismlardir. Quyosh nurlari kometalarga tushib kaytganda ularni ku’rish mumkin. Kometalar keyinchalik Quyosh nuridan kizib, u’zlari ham yorug’lik socha boshlaydi. Quyosh nurlarining yorug’lik bosimi tasirida kometa dumlari doimo Quyoshdan teskari tomonga chu’zilgan bu’ladi.

1 YOruqlik yиlи-nurnиnг (yoruғlиknиnг) биr yиlда босиб ўtгаn yўlи rq9,96x10¹²km.

2 Паrсek (П)q3,26 yoruғlиk yиllига tenг; kиlопаrсek (KП)q1000П; meгопаrсek (MП)q1000000П.