O‘lchash xatoliklari va ularni hisoblash mundarija: so‘z boshi reja: kirish I bob o‘lchashlar

I BOB. O‘lchashlar
1.1 O‘lchash vositalari.
O‘lchash vositalari o‘lchashlarda ishlatiladi va ular normallashgan metrologik xossalarga, ya'ni kattaliklarning ma'lum sonli qiymatlariga hamda o‘lchash natijalarining aniqligi va ishonchliligini ifodalovchi xossa- larga ega bo‘ladi. O‘lchash vositalarining asosiy turlariga o‘lchov, o‘lchash asboblari, o‘lchash o‘zgartkichlari va o‘lchash qurilmalari kiradi. O‘Ichov - berilgan o‘ichamdagi fizik kattalikni qayta o‘lchash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasi. Masalan, qadoqtosh - massa o‘lchovi; o‘lchov rezistori - elektr qarshilik o‘lchovi; yoritish lampasi - yorug‘lik o‘lchovi va hokazo. Bir xil o‘lchamli turli fizik kattalikni qayta o‘lchaydigan bir qiymatli hamda turli o‘lchamdagi bir nomli qator kattaliklarni qayta o‘lchaydigan ko‘p qiymatli o‘lchovlar bor. Ko‘p qivmatli o‘lchovlarga bo‘linmali chiz- g‘ichlar, induktivlik variometri va boshqalar misol bo‘la oladi. Maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli birikmalarda turli o‘ichamli bir nomli qator kattaliklarni qayta o‘lchash maqsadida qo‘lianiladigan o‘lchovlar komplekti o‘lchovlar to‘plamini tashkil etadi. Masalan, qadoq- toshlar to‘plami, uchlikli uzunlik o‘lchovlari to‘plami, o‘lchov kondensa- torlari to‘plami va hokazo. O‘lchovlar magazini - sanoq qurilmalari bilan bog‘langan maxsus qayta ulagichlarga ega bo‘lgan bitta konstruktiv butun qilib birlashtirilgan o‘lchovlar to‘plami. O‘lchovlar magazini elektrotexnikada keng qo‘llaniladi: qarshilik magazini, sig‘imlar magazini, induktivliklar magazini. O‘lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi. Standart numuna - modda va materiallarning xossalarini yoki tarkibini xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun o‘lchov. Masalan, tarkibidagi kimyoviy elementlari ko‘rsatilgan ferromagnit raateriallar xossa- larining standart namunasi. Namuna modda - tasdiqlangan spetsifikatsiyada ko‘rsatilgan, layyorlash shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan, ma'lum xossalarga cga bo‘lgan moddadan iborat o‘lchov. Masalan, ,,toza" gazlar, ,,,toza" metallar, ,,toza" suv.Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o‘ichov axboroti sig- nalini ishlab chiquvchi o‘lchash vosilasi o‘lchash ashobi deyiladi. O‘lchash asbobida kuzatuvchi o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘qiydi yoki sanaydi. O‘lchash asboblari analog va raqamli bo‘lishi mumkin. Analog o‘lchash asboblarida asbobning ko‘rsatishi o‘lchanayotgan kattalik o‘zgari- shining uzluksiz funksiyasidan iborat bo‘ladi, raqamli o‘lchash asboblarida esa ko‘rsatishlar o‘lchash axboroti signaiini diskret o‘zgartirish natijasidan iborat bo‘lgan raqamli shaklda ifodalangan bo‘ladi. Keyingi vaqtlarda raqamli asboblar borgan sari kengroq qo‘ilanila boshlandi, chunki ularning ko‘rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish qulay. Raqamli asboblarning tuzilishi o‘lchashda analog asboblarga qaraganda katta aniqlikka erishishga imkon beradi. Shu bilan birga raqamli asboblar qo‘llanganda o‘qish xatoligi bo‘lmaydi. Ammo analog asboblar raqamli asboblarga qaraganda anchagina sockla va arzondir. O‘lchash asboblari ko‘rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinatsiyalangan, integrallovchi va jamlovchi asboblarga bo‘linadi. Ko‘rsatuvchi ashoblarda raqamli qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o‘qiladi. Qayd qiluvchi ashoblarda ko‘rsatuvlarni diagramma qog‘ozida yozib olish yoki raqamli tarzda chop etish ko‘zda tutiladi. Kombinatsiyalangan asboblar o‘lchanayot- gan kattalikni bir vaqtning o‘zida ko‘rsatadi hamda qayd qiladi. Integrallovchi asboblarda o‘lchanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha yoki boshqa erkli o‘zga- ruvchi bo‘yicha integrallanadi. Jamlovchi asboblarda ko‘rsatishlar turli kanallar bo‘yicha unga keltirilgan ikki yoki bir necha kattalikning yig‘indisi bilan funksional bog‘langan bo‘ladi. O‘lchashga doir axborotni uzatish, o‘zgartish, ishlov berish va saqlash uchun qulay bo‘lgan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo‘lmaydigan shakldagi signalni ishlab chiquvchi o‘lchash vositasi o‘lchash o‘zgartkichi deb ataladi. Inson o‘zining sezgi organlari bilan o‘lchash o‘zgartkichi signallarini qabul qila olmaydi. O‘lchashga doir axborotni uzatish, o‘zgartish, ishlov berish va saqlash uchun qulay bo‘lgan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo‘lmaydigan shakldagi signalni ishlab chiquvchi o‘lchash vositasi o‘lchash o‘zgartkichi deb ataladi. Inson o‘zining sczgi organlari bilan o‘lchash o‘zgartkichi signallarini qabul qila olmaydi. O‘zgartiriladigan fizik kattalik - kirish kattaligi, uning o‘zgartirilgani esa chiqish kuttaligi deyiladi. Kirish va chiqish kattaliklari orasidagi bog‘lanishni o‘zgartkich funksiyasi qaror toptiradi. O‘lchash o‘zgartkichlari o‘lchash asboblarining, turli o‘lchash tizimlarining, biror jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish tizimlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘lchanayotgan kattalik berilgan o‘lchash o‘zgartkichi birlamchi o‘zgartkich deyiladi. Birlamchi o‘lchash o‘zgartkichlari, ko‘pincha, datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o‘lcha- nayotgan fizik kattalik ta'siridagi qismi sezgir element deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda termopara, manometrik termometrda termoballon ana shunday elementlardir. O‘lchash asboblari va o‘zgartkichlari o‘lchanayot- gan kattalikning turiga qarab, tegishli nomlarga ega bo‘ladi, masalan, termo- metrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf o‘lchagichlar, sath o‘lcha- gichlar, gaz analizatorlari, konsentratomerlar, nam o‘lchagichlar va hokazo.