Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги аҳмадали асқаров узбек халқининг
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
А.Асқаров ўзбек этногенизи
|
Қанғ давлати. Хитой манбаларида Қанғ давлати
Кангуй ѐки Канцуй деб аталган. Хитой тарихчиси Си Ма Цян ўз хотираларида кангуйларнинг жойла- шиши, ҳарбий кучи, урф-одати, уларга қўшни халқ- лар ҳақида қисқача маълумот беради. Кангуйлар ҳа- қида батафсил маълумот Бан Гу асарида ва бошқа Хитой муаллифларининг асарларида берилган. Кангуйларнинг хўжалиги, маданияти ва турмуш тарзи ҳақида археолог олимларнинг Қовунчи мада- 165 ниятига оид ѐдгорликларда олиб борган илмий тадқи- қот ишлари тахсинга сазовар. Қангуй давлати ва унинг ташкил топган ҳудуди масаласида яқингача С.П.Толстов фикрига суянган ҳолда, Ўзбекистон та- рихида нотўрри тасаввурлар ҳукмрон бўлиб келди. Аммо кейинги йилларда Тошкент воҳаси ва Жану- бий Қозоғистонда олиб борилган кенг кўламли архео- логик қазишмалар Кангуй давлатининг жойлашган ҳудуди ҳақида тарихий ҳақиқатни юзага чиқарди. Бу масалада Я.Ғ.Ғуломов, С.Г.Кляшторний, Ю.Ф.Буря- ков, К.Ш.Шониѐзов, М.И.Филанович ва бошқалар катта иш қилдилар. "Авесто"да Канха, Птолемейда "кандар" (қанғар), "Шоҳнома"да турлар деб номланган қабила аслида саклар эди. Турон подшоларининг бош шахри Қанғдиз — ҳозирги Тошкент вилоятининг Оққўрғон туманида жойлашган Қанқа шахар харобаси эканлиги аниқлан-ди. Хитой манбаларига кўра, қанғарларда давлат бўл-ганлиги ҳақида маълумотлар бор. Искандар ҳарбий юришларидан кейин Ўрта Осиѐнинг қадимги эрксе-вар кўчманчи қабилалари жанубда Юнон- Бақтрия давлати ташкил топгач, дархол шимолда кўчманчи қа-билалар ва ўтроқ аҳоли маҳаллий ҳокимликлари итти-фоқи асосида ўз давлатини тузадилар. Бу давлат ярим ўтроқ, ярим кўчманчи қабилалар конфедерацияси сифатида ташкил топган Қанғ давлати эди. Мунтазам ҳарбий кучга эга бўлган бу давлатнинг сиѐсати Ўрта Осиѐ жанубида таркиб топган юнонлар ҳукмронлиги-га қарши қаратилган эди. Шуниси алоҳида таҳсинга сазоворки, бу давлат аҳолиси икки тилда (суғдий ва туркий) сўзлашувчи қабила ва элатлардан ташкил топган бўлиб, бу за- минда яшовчи қадимги эроний тилларда сўзлашувчи тубжой халқларнинг Жанубий Сибир, Олтой, Жануби- шарқий Ўролорти, Шарқий Туркистон ва Еттисув вилоятларида яшовчи туркий қабилалар билан ало- қалари, яқинлашиш жараѐнлари жадаллашади. На- тижада, мил.авв. III асрдан бошлаб Сирдарѐнинг ўрта оқими районларида туркий тилда сўзлашувчи янги этнос вужудга кела бошлайди. Милодий эранинг бошларига келганда бу янги этнос сон жиҳатидан кўпайиб, Ўрта Осиѐнинг икки азим дарѐлари орали- 166 ғида ва уларнинг теварак-атроф районларида ўз устунлигини таъминлайди ва улар алоҳида қанғар элати бўлиб шаклланади. Ана шу элат бирлиги асо- сида таркиб топган сиѐсий уюшма, яъни ўзбек дав- латчилик тизимининг бошланғич куртаги мана шу Қанғ давлати эди. Қадимги манбаларда Қанғ давлатининг қандай идора қилинганлиги, давлат тузилиши қандай бўлган- лиги тўғрисида маълумотлар етиб келмаган. Аммо тўнғич Хан сулоласи тарихида (мил.авв. И-1 асрлар) Кангуй подшоси ўз оқсоқоллари билан маслаҳатла- шиб иш тутиши хдқида эслаб ўтилади. Қанғ давлати- да оқсоқоллар кенгаши катта рол ўйнаган. Бу кен- гашда қабила бошлиқлари, ҳарбий саркардалар фа-ол қатнашиб, давлат аҳамиятига молик мухим масала-лар ҳал этилган. Подшо ҳокимияти маслаҳат маж-лиси билан ҳамкорликда иш юритган. Бундай бошқа-рув услуби тарихда ҳарбий демократия принциплари асосида ташкил топган давлат тизими деб ном олган. Қанғ давлатига қарашли ерлар бир неча вилоят- лардан ташкил топган эди. Улар чорвадор қабила- ларга тегишли минтақалар бўлса, уларни бошқариш жабғу (ябғу)ларга топширилган. Қанғ хоқонлари мам- лакатни ана шу жабғуларга таяниб бошқарар экан, улар, одатда, хоқонларга яқин кишилардан, уларнинг қавм-қариндошларидан, йирик уруғ ва қабила бош- лиқларидан тайинланган. Қанғ давлати таркибида бўлган аҳолиси ўтроқ вилоятларини бошқариш эса маҳаллий ҳокимликлар тасарруфида қолдирилиб, улар хоқон томонидан тайинланган туданлар назора-тида марказий ҳокимиятга мунтазам равишда солиқ (бож) тўлаб турган. Ана шундай тобе вилоятларга Хоразм, Суғд вилоятлари, Урол тоғолди районлари (аланлар, ян қабилалари) кирган. Қадимги Хитой манбаларида Қанғ давлатининг чегаралари аниқ кўрсатилмаган, Аммо мил.авв. II аср- да Қанғ давлати Даваннинг шимоли-ғарбида бўлган- лиги эслатиб ўтилади, яъни "Кангуй Даван билан чегарадош" дейилган. Милодий 1-Ш асрларга оид ки- чик Хан сулоласи тарихида эса Шарқий Туркистон вилояти шимолда "кангуйлар билан чегарадош" де- йилган. Хитой элчиси Чжан Цян берган маълумот- 167 ларда ғарбий меридиан йўли ҳақида гап кетганда, бу йўл аввал Давандан, сўнгра Кангуйдан ўтиб, Янцай (аланлар) ерига ўтиб боради, дейилган. Хитой манба- ларига кўра, Қанғ давлатининг асосий ерлари Тош- кент воҳаси, Жанубий Қозоғистон, Талас водийси, Чу дарѐсининг қуйи оқимлари, ундан то Сарисув дарѐсигача бўлган ҳудудларни ўз ичига олган. Си Ма Цяннинг "Тарихий хотиралар " асарида ѐзилиши-ча, Қанғ давлатининг пойтахти иккита бўлган. Ман-бада хабар берилишича, Кангуйнинг пойтахти Бить-янда бўлган дейилади. С.П.Толстов уларни дастлаб қадимги Хоразмдан қидирди. Аммо ѐзма манбаларни археологик ѐдгорликлар билан қиѐсий ўрганиш на- тижасида олимлар Битьян (Қанғдиз) Хоразмда эмас, балки Тошкент воҳасида жойлашганлигини исбот- ладилар. Дарҳақиқат, Қанғ давлатининг қишки пой- тахти сифатида Битьян айнан Тошкент вилоятининг Оққўрғон туманида жойлашган Қанқатепа шаҳар харобаси эканлиги аниқланди. Қанқа, яъни қадимги Қанғдиз (Битьян) қадимги ипак йўли йўналишида жойлашган, мил.авв. III асрда қад кўтарган йирик шаҳар бўлиб, унинг сақланиб қолган майдони 150 га. Унинг атрофи мудофаа девор- лари билан ўраб олинган. Шаҳар майдонида Қанғ хоқонининг ўрдаси, шаҳар ибодатхонаси, савдо-сотиқ ва ҳунармандчилик мавзелари, йўллар, ҳовузлар, бо- зор майдонлари, турор-жой массивлари очиб ўрга- нилган. V аср ўрталарига келиб Қанғ давлати парча- ланиб кетади, Қднқа эса энди Чоч маликларининг пойтахти бўлиб қолади. Қўлимизда бундай хулосага келишга гувоҳлик берувчи ашѐвий далиллар бор, яъни Қанқадан V асрга оид Чоч маликларининг рас-ми туширилган тангалар, лойга Чоч маликларининг сурати босилган буллалар (ҳайкал нусхаси) топилган. Хитой манбаларида Қанғ давлати хоқонларининг қишки пойтахти Битьяндан бошқа ѐзги қароргоҳи ҳам бўлган дейилади. Қанғ давлатининг ѐзги қарорго-^и манбаларда эслатиб ўтилган Тарбанд (ҳозирги Утрор шаҳри харобаси) шаҳри эди. Тарбанд топони-ми VIII асрга оид туркий тош ѐзувида "Қанғу Тар-банд" деб эслатилади. Тарбанд (Ўтрор) Қанғ давлати парчаланиб кетгач (V аср ўрталари), Чоч давлатининг таркибида қолади. 168 I Шундай қилиб, Қанғ давлатининг иккита маркази бўлган. Улардан бири Қанқа (Қанғдиз) бўлиб, у Тош- кент воҳасида, Сирдарѐга яқин ерда жойлашган. Бу шаҳар, археологик тадқиқот натижаларига кўра, мил. авв. Ш асрда будѐд этилган бўлиб, у Қанғ подшола- рининг доимий қароргоҳи ўўлган. Арис дарѐсининг қуйи оқимида жойлашган Ўтрор (Тарбанд) эса Қанғ давлати хоқонларининг ѐзги қароргоҳи бўлган. Қа- димги Хитой манбаларида қанғарларга қарашли 5та вилоят тилга олинади. Улар Сусие, Фуму, Юни, Ги, Юеган бўлиб, бу номлар Хитой тарихчилари томони- дан берилган маҳаллий номларнинг хитойча таржи- маларидир. Тарихий жойлар ва шаҳарлар номларини хитойлаштириш (шундай ҳолат юнон тарихчиларида ҳам учрайди) хансуларга хос улуғ Хитой шовиниз- мининг асосий мақсади эди. Афсуски, маҳаллий ном- лар бизгача етиб келмаган. Улар ҳақидаги маълумот- лар хитойча ном билан қадимги хитой манбаларида учрайди. Мил.авв. I аср ўрталарида тўнғич Хан сулоласига мансуб Хитой императорлари Буюк ипак йўлининг барча бўғинларида ўз назоратини ўрнатиш мақса- дида аввало ҳуннларни, сўнгра усунларни ўзига бўйсундириш йўлида сиѐсат юритадилар. Мил.авв. 59 йилга келиб, улар Тиѐншон орқали ўтган шимолий йўлнинг Ёркентгача бўлган қисмини эгаллайдилар. Худди шу кезларда усун ва ҳун муносабатлари кес- кинлашган эди. Бундан фойдаланган Хитой усунлар- ни ўзига иттифоқчи қилади. Қанғарлар эса ҳуннлар билан иттифоқда бўлиб, усунлар устига қўшин тор-тиб боради. Натижада, Хитой-Кангуй муносабатлари янада ѐмонлашади. Чунки бу адоват мил.авв. II аср охиридан бошланган, яъни Қанғ давлати ўз ташқи сиѐсатида Хитойнинг Даванга уюштирган (мил.авв. 104 ва 101 йиллар) ҳар икки юришида Даванга мадад бўлиб турган. Мил.авв. 65 йилги Ёркент кўзғолончи- ларига ҳам қанғарлар ѐрдам қиладилар. Уша кезлар-да қанғарларга халқаро майдонда оғир йиллар бўлди. Кейинроқ қанғарлар билан ҳуннлар ўртасидаги дўст- лик иттифоқига зил кетади. Бунга ҳун ҳукмдорининг парфияликлар билан дўстлик ахдини тузилиши сабаб бўлади. Чунки парфияликлар билан қанғарлар ўрта- 169 сидаги алоқа ѐмон эди. Натижада, ҳуннлар қанғар- ларнинг ашаддий душманига айланади. Энди қан- ғарлар Хитойга яқинлашиш йўлини ахтаради. Аммо Кангуйга келган Хитой элчисига кўрсатилган муноса- батни эслаб, Хитой сиѐсатдонлари Хитой-Қанғ ўрта- сида дўстлик алоқаларини тиклашга йўл қўймай- дилар. Ҳатто улар қанғарларнинг ҳуннлар билан ит- тифоқини ҳам бузишга муяссар бўладилар. Хитой императорларининг қанғарларга нисбатан ташқи сиѐсати қудратли Қанғ давлатининг халқаро мавқеини заифлаштиришга қаратилган эди. Буни яхши тушунган қанғар аслзодалари хитойликлар-нинг босқинчилик ташқи сиѐсатига доимо қарши турадилар. Милодий асрнинг 80 йилларида Хитой қўшинлари Қанғ ва Даванни эгаллаш учун юриш бошлайди. Даванликлар Қанғ подшоларига ѐрдам сўраб мурожаат қиладилар. Қанғ ҳарбий қўшинлари душманни Қашғарда кутиб олади ва орада қаттиқ жанглар бўлади. Жангда қанғарларнинг қўли баланд келади. Саросимага тушган Хитой дарҳол ѐрдам сў-раб кушонларга чопар юборади. Ҳудди шу кезларда қанғарлар кушонларга хирож тўлар эдилар. Ушбу можарога кушонлар аралашгач, қанғарлар Қашғарни ташлаб чиқиб кетадилар. Хитой эса шармандалик- дан қутулиб қолади. Биринчи асрда қанғарлар Бухо-ро ва Хоразмни эгаллайди. Ғарбда эса қанғарлар Парфиянинг кучсизланиб қолишидан фойдаланиб, Янцайни (аланлар юрти) эгаллайди. Қанғ давлатининг иқтисодий ҳаѐтига келсак, Хи- той тарихчиси Си Ма Цян уни кўчманчилар давлати деб ѐзади. Аммо милодий эранинг бошларига оид тўнғич Хан сулоласининг тарихида кангуйлар ўтроқ халқ эканлигига ишора қилинади. Кангуйларда қора- мол ва қўйлар кўп бўлган, улар зотли отларни кўплаб етиштирганлар, чорва молларининг кўпчилиги Қанғ подшолари ва уларнинг яқинларига қараган, деб кўрсатилади Хитой манбаларида. Шунинг учун бўлса керак, Қанғ хоқони ва унинг уруғлари баҳор келиши билан қишки қароргоҳдан ѐзги қароргоҳга кўчиб юрган. Чорваси камбағал аҳоли эса воҳадан чиқиб кета олмаган. Бу вазият камбағал қанғарларни ўтроқ ѐки ярим ўтроқ ҳаѐт кечиришга мажбур этган. Хитой 170 манбалари таҳлилига асосланган бундай хулосалар Қовунчи ва Жетиасар маданиятлари ѐдгорликла- рида олиб борилган археологик изланишлар асосида ҳам тасдиқланади. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|