Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети тарих факультети 1 курс 101 гуруҳ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

НАМАНГАН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТИ 1 КУРС 101 ГУРУҲ

ТАЛАБАСИ CАТТОРИЙ ШОХРУХНИНГ

“ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ” ФАНИДАН

 “ҚОРАХОНИЙЛАР ДАВЛАТИ”

 МАВЗУСИДАГИ

Р  Е  Ф  Е  Р  А  Т  И

НАМАНГАН-2011

Mavzu:  Qoraxoniylar  davlati

Reja:

1. Qoraxoniylar davlatining  tashkil  topishi

2. Qoraxoniylarning  Movarounnahrga  hujumi

3. Qoraxoniylar  davlatini  ikkiga  ajralishi

4. Qoraxoniylar  davlatida  boshqaruv  tizimi

5. Qoraxoniylar  davlatida  ilm – fan  va  madaniyat

Qoraxoniylar davlati

  X asr o'rtalarida Issiqko'lning janubi va Koshg'arda yashagan yag'mo qabilasi

kuchayib, avval o'zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi bilan

yagona ittifoqqa birlashadi. So'ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni

bo'ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.

     

"Qoraxoniylar"  atamasi Xoqon  Qoraxonning  Islom dinini  qabul  qilganidan

so'ng paydo bo'lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan

maqomiga qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg'ur xoqonligi deb atashgan.

940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog'un shahrini bosib olishadi.

Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo'g'raxon Abdulkarim Islom dinini qabul

qiladi va <> nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola

uning nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi.   X-asr oxirida Yettisuv va

Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag`ma" yoki "elikxon" boshchiligidagi

Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy qabilalar -

qorluqlar, chigillar, arg`ular, yag`malar va boshqa xalqlar kirgan bo`lib, ular 960

yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili elikxon Bug`ra boshchiligidagi

Qoraxoniylar qo`shini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar

g`alabasiga Bug`raxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abu Ali Simjur

o`rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab

bo`lgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishg`ol etadilar, amir Nuh esa

Chorjo`yga qochishga majbur bo`ladi. Ammo Bug`raxon kasallanib, o`z vatani

Koshg`arga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta o`lja bilan

qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yo`lboshchisi bo`lgan elikxon Nasr Buxoroga

qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan

Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999 yili Qoraxoniylar yana Buxoroni yana ishg`ol

etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol

Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo`lishiga olib

keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg`ardan Amudaryogacha cho`zilgan Sharqiy

Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg`ona va qadimgi So`g`d yerlarini o`z ichiga olgan.

1005 yilgacha Somoniylarning so`nggi vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan

muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko`psonli qo`shini pirovard g`alabani

ta'minlagan. Bog`dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o`z

hukmronligini o`rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar

tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga

topshirganlar. Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin

vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g`aznaviylar

davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning

kuchaygan davlatiga tobe bo`lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda

joylashgan, so`ngra Samarqandga ko`chirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe

bo`lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda ko`plab binokorlik

ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan,

musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo`shishgan.

Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi

992-yilda Hasan Bug'roxon boshliq Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum

boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida Shosh, Farg'ona va boshqa

viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar

Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda

Somoniylar ma'muriyati va harbiy qo'shinlari boshqaruvini o'z qo`liga olgan turk

noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik

qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish o'rniga xoinlik yo'lini tutib,

Qoraxoniylarga yon bosadilar.

Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon hojib

Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda uzoq

turolmaydi. Kasallik uni Koshg'arga qaytishga majbur etadi. Yo'lda u vafot etadi.

Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z taxtini

egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy

Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan Nuh ibn

Mansur - G'azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli

qo'shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib,

qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali

qo'shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o'rniga

Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda Sobuqtakin va

o'g'li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G’aznaviylar davlati

tashkil topadi. Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan

Amudaryogacha bo'lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar

Movarounnahrga tomon yana hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik

qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtakin Chag'oniyon, Juzg'on va Xuttalon

hokimlari ning birlashgan qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib

keladi. Nuhning ham o'z qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu

Somoniylar amirining xukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq

unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib,

Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo'shin yuborib

Buxoroni egallaydi. So'ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi.

Natijada ular o'rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi

Qoraxoniylar qo'liga o'tadi. Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu

jumladan Xurosonga hukmdor bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning

markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar Buxoroni

bosib oladilar. Garchi Somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni

qaytarib olishga uringan bo'lsalarda ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon

tomonidan zabt etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday

qilib x asr oxirida Somoniylar davlati o'rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri

Koshg'ardan Amudaryogacha cho'zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini,

Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati

bo'lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy

qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlarni qamrab olgan G’aznaviylar davlati edi.

Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi

Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o'rtasidagi chegara deb belgilangan bo'lsa-

da, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab,

uni o'z davlatiga qo'shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt o'tmay

Qoraxoniylar va G’aznaviylar o'rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va

1008-yillarda Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo'shin tortadilar. Balx, Tus

va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga

qarshi bo'lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo'llab-quwatlaydilar. Lekin

Mahmud G'aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o'z davlati tasarrufida

saqlab qolishga muvaffaq bo'ladi. 1017-yilda Mahmud Xorazm ustiga qo'shin

tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham

topadi.

Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi o'g'uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan

Xurosonga borib o'rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o'z vaqtida ularga yer

berib homiylik qilgan G’aznaviylarga qarshi tazyiq ko'rsatadilar. Saljuqiylar bilan

jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning

mahalliy hukmdori Ibrohim Bo'ritakin 1038-yilda Amudaryo bo'yi. viloyatlari

Xuttalon, Vaxsh va Chag'oniyonni G’aznaviylardan tortib oladi. Ko'p vaqt o'tmay

u Movarounnahrni va Farg'onani o'ziga bo'ysundirib, mustaqil siyosat yurita

boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri

poytaxti Bolosog'unda bo'lgan Sharqiy Qoraxoniylar, ikkinchisi markazi

Samarqandda bo'lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g'alabalarda

so'ng Ibrohim Tamg'ach "Bug'roxon" unvoniga sazovor bo'ladi, Saljuqiylar bilan

Qoraxoniylar o'rtasidagi munosabatlar dastavval yaxshi bo'lsa-da, ammo

keyinchalik keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o'rtasida shiddatli janglar

bo'lib o'tadi. Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar Movarounnahrga qo'shin

tortib, Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni ishg'ol etadi. Natijada

Qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar.

Davlat boshqaruvi

Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish tartibiga

asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir yirik

hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil

tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). Eloqxonlar

tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori -

Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil boshqarganlar.

Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy siyosiy

vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida kechgan. Viloyat

hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo'lgan

a'zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o'z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va

viloyatning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy

eloqxonlari orasida katta obro'ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o'tiradi.

Viloyat boshqaruv ma'muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib baridlar,

mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari

tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligi

mustahkamlab olishda musulmon  ruhoniylari bilan yaqin va do'stona

munosabatlar o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor

kuchayib, ularning obro'yi har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy

hukmdorlar garchi bu davrda hali o'troq hayotga ko'chmagan bo'lsalar ham,

dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar.

Ilmfan va madaniyat

O‘rta asrlardagi buyuk Sharq mutafakkiri, o‘z ijodi bilan ijtimoiy falsafa,

tilshunoslik, mantiq, adabiyotshunoslik, she'riyat, ijtimoiy lingvistika, tabiat-

shunoslik rivojiga ulkan hissa qo‘shgan, boy merosi jahon fani taraqqiyotiga jiddiy

ta'sir ko‘rsatgan Mahmud Qoshg‘ariy tavallud topganiga ming yil to‘ldi.

Favqulodda iqtidor sohibi Mahmud Qoshg‘ariyning hayoti va ijodi haqida ko‘plab

asarlar va maqolalar yozilgan.   Mutafakkir yubileyi esa uning ajoyib tarjimai holi

hamda jahon madaniyati rivojidagi rolini qayta ko‘rib chiqishga da'vat

qiladi.Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda turkiy Qoraxoniylar davrida yashab, ijod

qildi. Taxminan 400 yilga yaqin hukm surgan Qoraxoniylar davri Markaziy Osiyo

va yon-atrofdagi xalqlar hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

Qoraxoniylar davlatida X asrda xalqning milliy ongi rivojlanishi va o‘sishi

asnosida ilm-fan va adabiyot ham ravnaq topdi. Hududda shu davrning mashhur

olimlari - Xorazmiy, Xo‘jandiy, Yusuf Xos Hojib, Al Farobiy, Ibn Sino, Beruniy

yashab, ijod qildi. Bu kabi donishmand, iqtidorli va yuksak ma'naviyatli olimlar

paydo bo‘lishi shundan dalolat beradiki, Markaziy Osiyoda Uyg‘onish davri

Yevropa Uyg‘onish davriga nisbatan bir necha asr avval boshlangan. Xususan,

Qoshg‘ar, Xotan, Bolasog‘un, Toshkent, Buxoro, Samarqand, Urganch, Termiz,

Marv nihoyatda go‘zal shaharlarga aylanib, tobora kengaya boshlagani ham

fikrimiz dalilidir.

U butun dunyoga o‘quv yurtlari, betakror me'moriy majmualari,

karvonsaroylari bilan tanilgan edi. Xalqaro savdo yo‘llari (Buyuk Ipak yo‘li)ning

asosiy chorrahasi Qoraxoniylar hududida joylashgan edi. Sharqdan G‘arbga va

G‘arbdan Sharqqa yo‘l olgan karvonlar va elchilar Qashg‘ar, Xotan, Bolasog‘un,

Toshkent, Buxoro, Samarqand, Urganch, Termiz shaharlari orqali o‘tgan, yangi

xalqaro savdo yo‘li qadim zamondan buyon turkiy xalqlar nazorati ostida edi.

O‘zaro savdo munosabatlari hunarmandchilikni rivojlantirish bilan bir qatorda,

madaniy almashinuvlarga ijobiy ta'sir ko‘rsatdi.

Qoraxoniylar davlati hukm surgan to‘rt asr mobaynida Markaziy Osiyo xalqlari

nisbatan tinch-osuda va farovon yashadi. Buning oqibatida barqaror vaziyat hukm

surib, ilm-fan va madaniyatning ravnaq topishi uchun imkoniyatlar vujudga keldi.

Natijada ulug‘ ajdodlarimiz - faylasuflar, tarixchilar, astronomlar, shoirlar samarali

ijod qilishdi. Turkiy olimlar arab va fors tillarini, binobarin, G‘arb ijodkorlarining

yunon tilidan arabchaga o‘girilgan asarlarini mukammal bilishgan va turkiy islom

madaniyatini yaratishda ulardan foydalanishgan.  Qoraxoniylar davri yuqori

darajali madaniyatdan buyuk Firdavsiyning "Shohnoma" dostoni bilan qiyoslanishi

mumkin bo‘lgan Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u biligda (“»Saodatga eltuvchi

bilim») - falsafiy-didaktik dostoni va Mahmud Qoshg‘ariyning "Devoni lug‘atit

turk" asari chinakamiga guvohlik beradi.  Buyuk tilshunos olim Mahmud

Qoshg‘ariyning "Devoni lug‘atit turk" asari Qorahoniylar davrining noyob

durdonasi hisoblanadi. U o‘””lmas obida sirasiga kiradi va o‘zida davr tili,

adabiyoti, tibbiyoti, tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, hunarmandchiligi va

astronomiyasi xaqidagi bilimlarni qamrab olgan.

"Devoni lug‘atit turk"dagi geografiyaga oid ma'lumotlar g‘oyat muhim ahamiyat

kasb etadi. Sababiki, asarida turkiy xalqlar joylashgan hududlar ta'rifini keltirgan

va u muallif dunyodagi eng qadimiy turkiy xarita muallifi hisoblanadi. Ushbu

xarita XI asrdagi Osiyoning eng qadimiy va ahamiyatli xaritasi bo‘lib, unda

geometrik aniq shakllarda tog‘lar, ko‘llar va daryolar ko‘rsatilgan, eng muhim

shaharlar va qabilalar qayd etilgan.          Qoraxoniylar davrida turkiy tildagi

adabiyot jadal taraqqiy etdi. Mahmud Qoshg‘ariy turkiy tillar shevalarini tadqiq

qiluvchi asari orqali mumtoz turkiy adabiyot va she'riyat, xalq og‘zaki ijodi

ravnaqi uchun zamin hozirladi, turkiy xalqlar adabiy tilini ishlab chiqdi, unga

sayqal berdi. Natijada turkiy she'ri-yatning asosiy janrlari shakllandi, rivojlangan

she'riy leksikaga ega istioralar tizimi va nutq vositalari tug‘ildi. Mahmud

Qoshg‘ariy jahonda turkiy tilning ijtimoiy lingvistikasi asoschisi, deb tan olinishi

bejiz emas.  Yanada muhimi shundaki, "Devoni lug‘atit turk" asarida o‘sha

davrning ilg‘or kishilarini o‘ylantirgan hamda turkiy xalqlarning tub manfaatlarini

aks ettirgan fikrlar va g‘oyalar jamlangan, shaxs va jamiyatning yanada

ijtimoiylashuvi yo‘llari belgilab berilgan. Ko‘p bosqichli falsafiy-axloqiy

muammolar, binobarin, boylik va bilimning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi fikrlar

chuqur ifodalangan. Boshqacha aytganda, ilk o‘rta asrlar olimi va ijtimoiy

faylasufining qarashlari olam, xalq taqdiri, inson, madaniyat, ijtimoiy adolat

to‘g‘risidagi mushohadalarga yo‘g‘rilgan edi.

 Mahmud Qoshg‘ariy shunday yozadi: "Men Falak turkiylar zaminida davlat

yaratganini ko‘rdim. Falak bu xalqlarni turkiy» deya atadi va ularni davlat

boshqaruviga qo‘ydi. Hukmdorlar turkiylar edi va hokimiyat ularning qo‘lida edi,

ular odamlarni boshqardi. Odamlar o‘z hukmdorlarining adolatli ishlarini qo‘llab-

quvvatlardi, ular bilan yonma-yon kurashar edi va turkiylar yomon ishlardan

saqlanishga qodir edi. Turkiylardan saqlanish uchun har bir oqil kishi ularga

ergashmoqqa intilardi. Turkiylar qo‘llab-quvvatlashlari uchun ularning tilida

so‘zlamoq kerak".  Ushbu fikrlar XI asrda tashkil topgan Qoraxoniylar davlati

to‘g‘risida aytilgan edi. Chindan ham "Devoni lug‘atit turk" qomusiy asardir. U

turkiy islomiy madaniyatni yanada boyitib, yuksak pog‘onaga ko‘tardi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.

Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz xotirasiz kelajak yo’q. T.: SHarq, 1998.

2.

Hasanov H. Sayyoh  olimlar. – T.: O’zbekiston,1981.

3.

Jabborov I.  O’zbek  xalq etnografiyasi. – T.: O’qituvchi, 1994.

4.

Rustamov  M. O’zbek  etnografiyasi  - T., 1990.

5.

Kabirov A.,  Sagdullayev A. S. O’rta osiyo  arxeologiyasi. - T., 1990.

6.

Karimov Sh.,  Shamsiddinov R.  Vatan  tarixi

-

T., 1997.

7.

Axmedov B. Tarixdan  saboqlar.- T., 1994.

8.

Murtazayev R. H.  Ozbekiston  tarixi  (Oliy  o’quv  yurtlarining

nomutaxassis  talabalari  uchuun  darslik). –T.: Yangi  asr  avlodi, 2003.