Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Lingvistik m unosabatlar
F. de Sossyuming lingvistik birliklar o ‘rtasidagi munosabatgajiddiy 
e'tibor berganligi qiymat tushunchasini belgilashda ham, tilning 
sistemaviy tabiatini belgilashda ham aniq ko'rinib turadi.
U ning fikricha, tilning m uayyan bir davrida har bir narsa 
munosabatlarga asoslanadi. Barqaror (uzual) m unosabatlaryig‘indisi 
tilni tashkil etadi va uning funksiyalanishini belgilaydi. Shuning 
uchun sistemaning har bir a ’zosi boshqa a'zolar bilan sintagmatik 
va assotsiativ m unosabati orqali aniqlanadi. M unosabatlarning 
xarakteriga ko‘ra ikki gum hga ajratadi: a) sintagmatik munosabat; 
b) assotsiativ munosabat. Bu ikki m unosabat aqliy faoliyatimizning 
ikki shakliga muvofiq keladi.
S in tag m atik m u n o sab at ikki va u n d a n o rtiq m u n o sab at 
a ’zolarining aktual ketma-ketligiga asoslansa va in praesentia b o ‘lsa,
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

assotsiativ m unosabat bunday m unosabat a 'z o la rin i v irtu al, 
mnemonik qatorga birlashtiradi, ulaming a ’zolari doimo in avbsentia 
bo'ladi.1
Sintagm atik m unosabat
S o ‘z nu tq ja ra y o n id a o ‘zaro b o g 'la n ib , k e tm a -k e tlik k a
asoslangan munosabatga kirishadi. K etm a-ketlik xususiyati ikki 
elementning bir vaqtda talaffuz qilinishiga imkon bermaydi. Bu 
elem entlar nutq oqimida biri ikkinchisi orqasidan teriladi. Ana 
shunday ch o ‘ziqlikka ega bo'lgan bog‘larrish F.de Sossyur fikriga 
ko‘ra, sintagma sanaladi.
Sintagma doimo eng kamida ikkita ketma-ketlik birliklarining 
o ‘zaro munosabatidan tashkil topadi.
Sintagm a a'zo lari o ‘zidan oldin yo o ‘zidan keyrn kelgan 
birliklarga yoki har ikkisiga zidlanishiga ko‘ra m a'lum qiymatga 
ega bo ‘ladi.
Sintagma ikki va undan ortiq birliklarning erkin bog‘lanishi 
natijasida hosil bo'lganligi uchun sintagmatik munosabatni ayrim 
mualliflar nutqqa xosligmi ta'kidlaydilar.
Lekin F.de Sossyur uning ham tilga, ham nutqqa dahldor 
ekanligini ko‘rsatadi. Uning fikricha, sintagmaning tipik ko‘rinishi 
gap bo‘lsa ham, lekin bunday gap nutqqa xos bo'Iganligidan kelib 
chiqib, sintagma faqat nutqqa dahldor bo ‘ladi, degan xulosaga 
kelmaslik kerak.
Nutqning xarakterli belgisi elementlarning erkin almashinishidir. 
Ana shundan kelib chiqib, sintagmaga yondashadigan b o ‘lsak, 
sintagmaga dahldor bo‘lgan bir qator sintaktik qurilmalar barqarorlik 
xususiyatiga ega ek an lig in i k o ‘rsatad i. M asalan , m aq o llar, 
frazeologizmlar va boshqalar. Bunday ifodalar nutq jarayonida hosil 
qilinmaydi, balki an'anaga ko‘ra tayyor holda nutqqa olib kiriladi.
B undan tashqari, m a'lum qoidalar asosida qurilgan barcha 
sintagmalarni ham nutqqa emas, balki tilga kiritish lozim, deydi. 
Chunki bunday qurilmalarning tilda tayyor nam unalari mavjud
1 SossyurF.de. 0 ‘sha asar, 156-bet.
48
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘ladi. Shuningdek, muayyan shablonlar asosida shakllangan 
birikma va gaplar haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Bunday 
shablonlar so‘zlovchi xotirasida oldindan mavjud bo ‘ladi.
Sintagm atik butunlik
F.de Sossyur sintagm atik butunlik tushunchasiga ham e ’tibor 
beradi. Uning ta ’kidlashicha, barcha til birliklari yo nutq oqimidagi 
qurshovga yoki o ‘zini tashkil etgan elem entlarga bog'liq b o ‘ladi. 
Bunga so ‘z yasalishining yaqqol m isol b o 'lish in i k o ‘rsatadi. 
M asalan, ishla so‘zi ikkita quyi birliklarga bo'linadi: ish-la. Lekin 
ular o ‘zaro oddiy bog'langan ikkita alohida-alohida qismlar emas, 
balki o ‘zaro bog‘iiq bo'lgan elem entlarning butunlik tarkibida 
o 'z a r o h a m k o rlig i tu fay li m u ay y an q iy m atg a ega b o ‘lgan 
qism lardir:-la o'zich a mavjud b o ‘lmaydi. Tilda u tuz-la, yod-la 
kabi bir qator asos qism larning mavjudligi hisobiga o ‘z o'rniga 
ega bo'ladi.
Shu bilan birga asos qism ham unga ergashib keluvchi sufikssiz 
m a'lum qiymatga ega boMmaydi. Butunlik qiymati uning qismlari 
asosida arriqlanadi. Qismlarrring qiymati esa butunlik tarkibidagi 
o ‘rni bilan belgilanadi. B undan esa qismning butunga bo ‘lgan 
munosabati butunning qismlari o ‘rtasidagi munosabat kabi katta 
ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, Sossyur butun va bo ‘lak o'rtasidagi 
munosabatni ham sintagmatik m unosabat hisoblaydi.1
Ikki va u n d a n o rtiq e le m e n tla rn in g o ‘zaro b o g ‘liq m u - 
nosabatidan tashkil topgan butunlikn: sintagmatik butunlik deb 
hisoblaydi va u tilning barcha qatlam larga m ansub ekanligini 
ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, tilda o'zining qismlari bilan ham, o ‘ziga o ‘xshash 
boshqa birliklar bilan ham sintagmatik munosabatga kirishmaydigan 
ayrim birliklar mavjudligini ta'kidlaydi.
Bunday birliklarga gap ekvivalenti bo ‘lib keladigan ha, yo‘q, 
albatta, rahm at singari birliklar kirishi, lekin ularning mavjud
1 Sossyur F.de. 0 ‘sha asar, 100-bct.
4 — A. Nurmonov
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lishi, tilning um um iy smtagmatik m unosabat tamoyilini rad 
etmasligini ko‘rsatadi.