Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

A ssotsiativ m unosabat
S o ‘z sin tag m atik m unosabatga kirishi bilan birga nutqiy 
jarayondan tashqarida boshqa so‘zlar bilan umumiylik belgisiga 
ko‘ra so‘zlovchi til xotirasida assotsatsiyalashadi va bu assotsat- 
siyalashgan birliklar xotirada muayyan guruhlarni hosil qiladi.
G uruh birliklari o ‘rtasida esa xilma-xil munosabatlar mavjud 
bo'ladi. Masalan, ishla so‘zini aytishimiz bilan beixtiyor xayolimizga, 
bir tom ondan, so'zla, tuzla, muzla singari so‘zlar guruhi, ikkinchi 
tom ondan, ishchi, ishsiz, ishli kabi so‘zlar guruhi keladi.
Lisoniy birliklaming bunday munosabati yuqorida ko‘rsatilgan 
smtagmatik m unosabatdan tubdan farq qilishi ta'kidlanadi.
Bu munosabat sintagmatik munosabatdan farqli ravishda ketma- 
ketlikka asoslanmaydi. Balki so‘zlovchi xotirasida o ‘zaro bog'langan 
holda joylashadi. Bunday m unosabat assotsiativ munosabat deb 
hisoblanishini bayon qiladi.
Ongimizda hosil b o ‘lgan assotsiativ guruhlar m a’lum umumiy 
belgisiga ega bo'lgan m unosabat a'zolarining yaqinlashuvi bilan 
chegaralanmaydi. Ong har bir m unosabatda m unosabat a'zolarini 
bo g ‘lovchilar xarakterini ham qam rab oladi. N atijada nechta 
assotsiativ qator bo‘lsa, shuncha farqli munosabatni hosil qiladi. 
M asa lan , o ‘z ak d o sh lik aso sid a b irlash g an s o ‘z la r 
g u ru h i 
qo'shim chadoshlik asosida birlashgan so‘zlar guruhi. Bundan 
tashqari assotsatsiya faqat ifodalanmish o ‘xshashligi asosida yoki 
faqat akustik obrazlar umumiyligi asosida ro‘y berishi mumkin. 
Shunday qilib, assotsatsiya ham m azm un va ham shakl asosida, 
yoki faqat shakl, yo faqat m azm un asosida yuzaga kelishi mumkin. 
H ar qanday so‘z o ‘zi bilan assotsiatsiya m unosabatida bo ‘lishi 
m um kin bo'lgan so‘zni doim o esga soladi.
Sintagmatik m unosabatda elem entlar ketma-ketligi va o ‘zaro 
alm ashinishi haqida tasavvurga ega b o ‘lsak, assotsiativ guruh 
a'zolarining esa xotiramizda aniq miqdori va aniq ketma-ketligi 
mavjud bo ‘lmaydi.
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A ssotsiativ guru h n in g h ar bir a'zo sin i boshqa chegarasiz 
barcha a'zo larn i kesishtiruvchi tayanch nuqta sifatida e ’tiro f 
etish m um kin.
A ssotsiativ q a to rla rn in g quyidagi ikki xususiyati m avjud: 
a) tarkibning noaniqligi; b) miqdorning chegarasizligi.
Bu ikki xususiyatdan, F.de Sossyurning fikricha, birinchisi 
doim o mavjud, ikkinchisi esa k o 'p in ch a boim aslig i m um kin. 
M asalan, so‘z o'zgarishi qatori chegaralangan, kelishiklar miqdori 
aniq, lekin ularn in g paradigm adagi joylashish qatori tad q i- 
qotchining ixtiyoriga b o g iiq . D em ak, paradigm a a ’zolarining 
joylashish tartibi subyektiv, tasodifiydir. U yoki bu tartib d a 
joylashishi m um kin.