Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

O
ciiobu
c[)OHOJiomH. — 
M., 1960, c.15.
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tilshunoslikka funksionallik tamoyilini, ya’ni til vositalarini 
ularning bajarayotgan vazifasiga qarab baholash tamoyilirri dastlab
I.A.Boduen de Kurtene kiritgan edi.1
Funksiya tushunchasini Praga lingvistlari tilni funksional sistema 
sifatida talqin etishda rivojlantirdilar.
B oduen de K urtene tashqi va ichki lingvistikani bir-biridan 
ajratar ekan, tilni tildan tashqaridagi borliqdan ajratib o ‘rganishga 
qat'iy qarshi chiqadi. Shuning uchun u adabiy til bilan xalq 
shevalari o'rtasidagi m unosabatrri o'rganishga alohida aham iyat 
beradi.
Praga lingvistlari Boduenning bu qarashlarini rivojlantirdilar. 
Ular hech qanday til b o ‘shliqda yashamasligi, uning til jamoasi 
o ‘rtasida mavjud bo'lishini, jam oaning kommunikativ va ekspressiv 
ehtiyojini qondirish uchun yashashini ta'kidlaydilar. Ana shundan 
kelib chiqib, Praga tilshunoslari nutqiy faoliyatni ikki asosiy 
funksiya bajarishini k o ‘rsatadi: 1) sotsial fu n ksiya  (individlar 
o ‘rtasidagi munosabat); 2) ekspressiv funksiya (hayajon, ifodalash, 
so‘zlovchiga ta'sir etish).
Nutqiy faoliyatning sotsial funksiyasi, o ‘z navbatida, yana ikki 
guruhga ajratiladi: 1) axborotfunksiyasi. Bunda so'zlovchining butun 
e'tibori m a’lum axborotni uzatishga qaratiladi; 2) poetik funksiya. 
Bunda asosiy e'tibor axborotni uzatish shakliga qaratiladi. Ya’ni 
nim ani ifodalash bilan birga, qanday ifodalashga asosiy e ’tibor 
qaratiladi.
Tildan kommunikativ funksiyada foydalanish jarayonida unga 
tilga yondosh (ekstralingvistik) hodisalar ham yordamga keladi. 
Bunday hodisalar qatoriga imo-ishoralar, mimika, nutq vaziyati 
singari hodisalar kiradi.
Bunday tilni Praga tilshunoslari amaliy til dcb hisoblaydilar va 
uni m a'lu m nutqiy vaziyatdan holi b o ‘lgan sistem adan iborat 
nazariy tilga qarama-qarshi qo ‘yadilar. Nazariy til aniq va to ‘liq, 
ko‘pincha grafik belgilar va simvollar orqali ifodalangan b o ‘ladi. 
Xususan, ilmiy uslub orqali nam oyon b o ‘lgan til ana shunday 
xususiyatga ega bo'ladi. 1
1 
JleutKa O.