Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

T p y6eu n ou H .C .
OcnoBbi ({jOHOJiornM. —M., 1960, c. 9.
68
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M asalan, o ‘zbck tilida so ‘z urg ‘usi so'zning oxirgi b o ‘g ‘iniga 
tu s h a d i va bu u r g ‘u s o ‘zn i fo n e tik jih a td a n u y u s h tiris h
(kulminativ) va so‘zni so'zdan ajratish (delimitativ) funksiyasini 
bajaradi. Oldingi so‘zning oxirgi bo ‘g ‘irri kuchli, keyingi so'zning 
birinchi b o ‘g‘ini kuchsiz talaffuz qilinganligi uchun ikki so‘z 
o ‘rtasid a o h an g jih a tid a n ch eg a ra b ilin ib tu ra d i. A na shu 
chegaraga ishora qilganligi u ch u n bu funksiyani d eh m itativ
funksiya deyiladi;
d) distinktiv (m a ’no farqlash) funksiya. M a'noli birliklarni 
farqlash vazifasi distinktiv funksiya sanaladi. N .S.T rubetskoy 
tovushlarning bu funksiyasiga alohida ahamiyat beradi. Chunki 
m a'noli birliklarni ajratishda eng muhim belgi tovushlarning ana 
shu distinktiv belgisi asos bo ‘lib xizmat qlladi.
Tovushlarning bu uch funksiyasiga muvofiq ravishda, N.S. Tru- 
betskoy sinxron fonologiyani ham uch qismga bo ‘ladi: a) kulminativ 
funksiya haqidagi ta 'limot\ b) delimitativ funksiya haqidagi ta ’limot\ 
d) distinktiv funksiya haqidagi ta Timot. Distinktiv funksiya haqidagi 
taMimot o ‘zin in g hajm i va m o h iy ati jih a tid a n boshqa ikki 
funksiyadan alohida ajralib turadi.
Tovushlarning m a'no 
farqlash funksiyasi haqidagi taMimot
ikki m a’noli birlikni bir-biridan farqlash uchun ularni bir- 
biriga zidlash kerak b o ‘ladi. Shuning uch u n N .S.T rubetskoy 
zidlanish (oppozitsiya) tushunchasiga alohida ahamiyat beradi.
U zidlanishlarni, aw alo, ikki guruhga ajratadi: a) fonologik 
muhim (relevant) yoki fonologik\ b) fonologik nomuhim (irrelevant) 
yoki fonologik bo'lmagan zidlanishlar.
Ma ’lum bir tildagi ikki so ‘zni bir-biridan farqlash uchun xizmat 
qiluvchi tovush zidlanishlari fonologik (fonologik-distinktiv yoki 
m a ’no farqlash) zidlanish sanaladi. Bunday fu n ksiya n i bajar- 
maydigan zidlanish esa fonologik bo ‘Imagan yoki fonologik nomuhim 
zidlanish hisoblanadi.1 1
1 Tpy6eu,Koii H.C. 
O
chobm
4)oiiojiorHM. — 
M., 1960, c. 38.
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H ar bir nutq tovushi bir qancha artikulatsion va akustik 
belgilarga ega b o ‘ladi. Masalan, o ‘zbck tiilda b tovushini talaffuz 
qilish uchun bir qancha artikulatsion harakatlarni bajarish kerak 
bo'ladi. Hususan lab Iabga tegadi va o ‘pkadan chiqayotgan havo 
bu to ‘siqni yorishi natijasida to ‘siq ochiladi. Bundan tashqari, 
yuqoridagi h ar bir artikulatsion harakatga akustik belgi ham 
qo ‘shiladi. Lekin bu artikulatsion va akustik «atom»larning hech 
b irin i fonologik birlik sifatida qarab b o ‘lm aydi. C hunki bu 
«atom»larning barchasi birgalikda vazifa bajaradi. Shuning uchun 
b barcha artikulatsion-akustik belgilarni o'zida mujassam etgan 
bir butunlik sifatida fonologik birlik sanaladi.
Fonologiyaning o ‘rganish birligi fonemadir. N.S.Trubetskoyning 
fikricha, muayyan til nuqtayi nazaridan ketm a-ket boshqa mayda 
fo n o lo g ik b irlik k a bo ‘lin m a yd ig a n fo n o lo g ik b irlik fo n e m a  
hisoblanadi.1
Strukturalizm g‘oyasi dastlab Praga tilshunoslari vakillari 
tom onidan fonetik tadqiqotlar jarayoniga qo‘llanildi. Tilning tovush 
tom onini strukturalizm tamoyillari asosida o ‘rganish fonologiya 
nomi bilan yuritiladi. Strukturalistlar eng aw alo sistema ichida 
mavjud b o ‘lgan munosabatlarga e ’tibor qaratdilar.
Struktura tushunchasi ostida butun tarkibidagi elementlarning 
o'zaro shartlangan munosabati yotadi, ya'ni butun tarkibidagi har 
b ir elem en t boshqalari bilan sh artlan g an b o ‘ladi. S tru k tu ra 
elem entlarining o ‘zaro bunday m unosabatini tushunish uchun 
tilning tashqi belgilarini soqit qilish kerak bo'ladi.
777 strukturasi — bu bevosita kuzatishdan yashiringan va ilmiy, 
struktur tahlil asosida tiklanadigan tilning ichki asosidir. L.Novak 
ana shu tamoyil asosida fonem aning quyidagi talqinini beradi: 
«Fonema» boshqa mayda bo'lakka b o ‘linmaydigan va shu tilning 
barcha ichki funksiyalarining o 'zaro kesishishi tufayli aniqlanadigan 
eng kichik elementdir».2
Ana shu nuqtayi nazardan rus tilidagi m fonemasining fonologik 
belgilari quyidagi aloqalar orqali aniqlanadi:
1