Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

B. Zidlanish a ’zolari o ‘rtasidagi m unosabatga 
k o ‘ra zidlanish turlari
Zidlanish a ’zolari o'rtasidagi munosabatga ko‘ra zidlanishlar 
privativ (qiyosga asos bo ‘lgan belgi birida bor, ikkinchisida yo‘q 
bo ‘lgan zidlanish), darajali (gradual) va teng qimmatli (ekvipolent) 
zidlanishlarga bo'linadi.
Zidlanuvchi a ’zolarining birida zidlanish uchun asos bo‘lgan 
belgining mavjudligi, ikkinchisida esa yo‘qligiga asoslangan zidlanish 
privativzidlanish hisoblanadi. Zidlanuvchilarning belgiga ega bo‘Igan 
a ’zosi belgili (markirlangan), kuchli, belgiga ega bo‘lmagan a'zosi 
esa belgisiz (markirlanm agan), kuchsiz a ’zo deyiladi.
Masalan, t-d, k-g undoshlari zidlanishlari privativ sanalib, 
zidlanuvchi juftliklarning har birida birinchi a’zo «ovoz» (jarang) 
belgisining y o ‘qligi, ikkinchisi csa borligi bilan xarakterlanadi. 
Bunday zidianishlarning grafik ifodasi uchun kuchsiz a'zoga «—», 
kuchli a ’zoga «+» belgisi q o ‘yiladi. M asalan, so‘z turkum lari 
sistemasida ot bilan fe’l o ‘rtasida qiyos uchun asos bo'lgan belgi 
«harakat» sanalib, birinchisi bu belgining yo‘qligi (—), ikkinchisi 
esa borligi (+) bilan xarakterlanadi.
Zidlanuvchi a'zolar bir belgining turli darajasini (gradatsiyasini) 
ko'rsatuvchi zidlanish darajali zidlanish hisoblanadi. M asalan, 
unlilarda og‘iz ochilishining turli darajasini ko'rsatuvchi u - o ‘-o, 
i-e-a o ‘rtasidagi zidlanish.
Darajali zidlanish ko‘p a ’zoli bo‘lib, darajalanish silsilasidagi 
birinchi va so‘ngi a ’zo chegara a ’zoIar, ular o'rtasidagi a ’zolar esa 
oraliq a'zolar sanaladi.
C hegara a'zo lar zidlanishning ikki qutbini tashkil etadi va 
maksimal zidlanish hosil qiladi.
Zidlanuvchi a ’zolarning har ikkisi mantiqan teng bo'lgan, ya’ni 
belgining ikki darajasini ham, bor yoki yo‘qligini ham bildirmaydigan 
zidlanishlar teng qimmatli (ekvipolent) zidlanish hisoblanadi. 
M asalan, opa-singil, ota-ona zidlanishi.
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuni ta'kidlash kerakki, zidlarrishlarning yuqoridagi turlarini 
ajratish til sistem asining aniq shart-sharoiti bilan bogMiq. Bu 
sistemaning aniq shart-sharoitidan ajratib olingan ayni bir zidlanish 
privativ ham, darajali ham boMishi mumkin.
Masalan, u-o o ‘rtasidagi zidlanish og'izning ochilishi darajasi 
sifatida olinsa, privativ ziddiyat b o ‘ladi. Zidlanuvchilardan biri og‘iz 
ochilishining «nul» darajasi sifatida qabul qilinadi. Bu vaqtda u 
(ochiq emas), o esa «ochiq», yoki u «yopiq», o esa «yopiq emas» 
tarzida zidlanadi. Xuddi shu belgiga ko‘ra til sistemasidagi u ga 
nisbatan ochiqroq unli o ‘ e ’tiborga olinsa, u bilan o o ‘rtasidagi 
zid lan ish darajali z id la n ish g a ay lan ad i. Bu v aq td a u va o 
zidlanishning chegara a'zolari, o ‘ esa oraliq a ’zo bo‘lib qoladi. 
Shunday qilib, u yoki bu zidlanishni privativ, darajali va teng 
qimmatli zidlarrish sifatida baholanishi biznmg qanday nuqtayi 
nazardan yondashuvimizga bog‘liq.
Lekin bundan u yoki bu zidlarrishni belgilash sof subyektiv 
xarakterga ega degan xulosaga kelmaslik kerak.
Shuni ta ’kidlash kerakki, zidlarrishning o ‘zida uni maMum bir 
turga kiritish uchun asos boMadigan qandaydir belgi mavjud boMadi. 
Tilrring sistemaviy tuzilishining o ‘zi va uni funksiyalashuvi ko‘p 
hollarda zidlanishning obyektiv va aniq turini ajratishga imkon 
beradi.
Yuqorida ko ‘rib o ‘tgan u va o fonemalari o ‘rtasidagi munosabat 
privativ zidlanish sifatida ham , darajali zidlanish sifatida ham 
tasav v u r e tilish i m u m k in . L ek in a m ald a u la rn in g qaysisi 
reallashayotgani shu fonologik sistemamng tuzilishi va qoMlanishi 
bilan bogMiq boMadi.