Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

JT. 
fl3biK. 
- M., 1968, c. 47.
: Koudpaiuoe H.A. McropnM 
j ih iii
bhcthlicckmx
y'icnnH. - M., 1979. c. 155.
94
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. L.Blumfild xuddi F.de Sossyur kabi «til» atamasi ostida 
ifodalanadigan murakkab hodisa tarkibida sof lingvistika obyektini 
ajratib olishga harakat qildi. IJning fikricha, lingvistika obyekti 
bir-biriga bog‘lanmagan alohida tovush va m a’nolar emas, balki 
«m a’lum tovushlarning m uayyan m a ’nolar bilan bog‘lanishi» 
bo'lishi kerak. Tovush tilshunosni faqat m a'no farqlash nuqtayi 
nazaridan qiziqtiradi, Tovush (fonema)rring muhim belgisi m a’no 
farqlashidir.
X uddi sh u n in g d ek , g ram m atik a va leksikologiyada ham
tilshunosni so‘z va shaklning aniq m a'nosi emas, balki ikki so‘z va 
shakl m a'nosi o ‘rtasidagi farqlanish dalili qiziqtirm og‘i lozim. 
Shunday qilib, L.B lum fild tilshunoslikka differensial m a ’no 
tu s h u n c h a s in i k iritd i. U n in g bu ta m o y ili L .Y elm slev n in g
«kommutatsiya» tamoyili bilan ekvivalentdir.
2. M a'lum tovushlarning muayyan m a’no bilan bog‘langan 
shakllarni L.Blum flld til shakllari hisoblaydi va m a 'n o bilan 
boglanm agan fonemalarga qaram a-qarshi qo'yadi. Fonemalarni 
til shakli sanamaydi.
Barcha til shakllarini, birinchidan, bog‘liq va erkin, ikkm - 
chidan, murakkab va sodda shakllarga ajratadi. U ning ta'k id - 
lashicha, hech qachon alo'iida q o ‘llanilmaydigan (m orfem a va 
so‘zning boshqa qismlari) shakl bog‘liq shakl, boshqa shakllardan 
alohida q o ‘llaniluvchi (so‘z, so‘z birikmasi) shakl esa erkin shakl 
hisoblanadi. Shuningdek, boshqa til shakHariga fonetik-sem antik 
jih a td a n qism an o ‘xshash b o ‘Igan shakllar (so ‘z, so ‘z birik- 
masi,gap) murakkab, bunday o ‘xshashlikka ega bo ‘lmagan shakllar 
(m orfem alar) sodda shakl sanaladi. Ana shu ikki tasnifdan u o ‘zi 
to m o n id an ishlab chiqilgan barcha lingvistik tu sh u n ch alarn i 
an iq lash g a, xususan, u n in g lingvistik t a ’lim o tid a m arkaziy 
tushuncha b o ‘lgan sin f va konstruksiyani belgilashga tayanch 
nuqta sifatida foydalanadi.
3. Ikki murakkab shakl uchun um um iy qism sanalgan til shakli 
konstituyent, yoki shu murakkab shaklning qismi (kom ponenti) 
sanaladi. Konstituyentlar bevosita ishtirokchilar va oxirgi (atamaal) 
ishtirokchilarga b o ‘linadi. Oxirgi ishtirokchi m orfem a sanaladi. 
B evosita is h tiro k c h ila r tu s h u n c h a s i S o ssy u rn in g sin ta g m a
95
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tushunchasiga yaqin bo'lib, quyidagi misol asosida tushuntiriladi: 
Poor John ran away («Bechora Djon uzoqqa qochdi»); Bu gap 
ikkita bevosita ishtirokchiga bo'linadi: Poor John va ran away. 
Ularning har qaysisi, o ‘z navbatida yana ikkita yangi bevosita 
ishtirokchiga bo'linadi: Poor va John, ran va away. Shunday qilib, 
alohida m orfem alar ajratilgunga qadar bevosita ishtirokchilar 
tushunchasi ostida qismlarga ajratila beradi.
Bevosita ishtirokchilar tushunchasi keyinchalik formal sintaktik 
tadqiqotlarning rivojlanishini belgilab berdi va deyarli 30 yillar 
o ‘tgach, mashina grammatikasi va tilning matematik modellarini 
hosil qilishda keng qo‘Ilanildi.
4. L .B lu m f ild , s h u n in g d e k , tils h u n o s lik k a s u b s titu t 
tushunchasini olib kirdi. U ning fikricha, m a'lum sinfga mansub 
b o ‘lgan bir shaklning m uayyan b ir sh aro itd a boshqasi bilan 
alm ashinib kelishi substitut sanaladi. Substitutlar shakllarning 
sinfini hosil qiladi.
5. Tarkibidagi bevosita ishtirokchilarning hech qaysisi bog‘liq 
shakl b o ‘lm agan til shakli s in ta k tik kon stru ksiya  san alad i. 
Sintaktik konstruksiyalarning ikki turi ajratiladi: