Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

ek zosen trik
va 
endosentrik. 
Agar fraza uning bevosita ishtirokchilari shakli sinfiga 
m ansub b o ‘lsa, u endosentrik sanaladi (qiyos, poor John John 
bilan alm ashinishi m um kin. Shuning uchun shu sin f shakliga 
m an su b d ir). B oshqacha aytganda, «harakat qiluvchi shaxs- 
h a ra k a t» ni b ild ir ib , gap s h a k lid a ifo d a la n g a n s in ta k tik
k o n s tru k s iy a e k z o s e n tr ik , b ir ik m a n i u n in g q ism i b ila n
alm ash tirish m um kin b o ‘lgan konstruksiya esa e n d o se n trik
konstruksiya sanaladi. M asalan, «baho-predm et»ni bildiruvchi 
bechora Sahm , chiroyli gul birikm alarining tarkibidagi Salim 
yoki gul bilan alm ashtirish m um kin b o ‘ladi va har ikki holatda 
ham bir xil funksiya bajaradi.
L.Blumfild tom onidan ishlab chiqilgan lingvistik tushunchalar 
sistemasi asosan ana shulardan iborat.
Bu tu s h u n c h a la r n in g b ir q a n c h a s i, x u su sa n , bevosita 
ishtirokchilar, substitutsiya, ekzosentrik va endosentrik konstruksiyalar 
kabi tushunchalar struktur tilshunoslikdan boshqa tilshunoslik 
yo'nalishlarida ham e ’tirof etildi.
96
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

L.Blumfild o ‘z nazariyasini aniq bo'lm og'i uchun matematik 
usullardan foydalanadi. Uning fikricha, har qanday jum la mate- 
m atiklar tili bilan aytganda, kontinuum sanaladi. Uni xohlagan 
miqdordagi qismlarga bo'lish mumkin bo'ladi.*
1
Uning ta ’kidlashicha, lingvistik tadqiqotlarning asosiy obyekti 
jum lalar orqali ifodalangan nutqparchasidir. Chunki nutq parchasi, 
nutqiy akt bixevioristik qatorning markaziy bo ‘g‘ini sanaladi va u 
nutqiy faoliyatning so ‘zlovchi — jum la — tinglovchi mexarrizmini 
ochib beradi. Ana shu asosda tilga jamiyat tom onidan qo'llanilishi 
mumkin bo‘lgan jum lalar yig'indisi sifatida qaraladi va natijada 
tilning sistemaviy tabiati amalda nazardan chetda qoladi.
B oshqacha aytganda, L.B lum fild lingvistik ta h liln i faqat 
kuzatish bosqichida olib borishni bosh m aqsad qilib qo'yadi va 
um um lashtirish bosqichi bilan bog'liq b o ‘lgan barcha narsalarni 
soqit qiladi. B unday o ‘ziga xos lingvistik pozitivizm bixeviorizm 
nazariy asosining ta ’siri sanaladi va ayni paytda Sossyurning til 
haqidagi ta ’lim otigagina em as, balki O vro‘pa tilshunosligining 
y etak c h i s tru k tu r y o ‘n a lish ig a h am q a ra m a -q a rs h i tu rg a n
ta ’lim ot sanaladi.2
L.Blumfildning tilni obyektiv tahlil etishdagi muhim tamoyil- 
laridan biri tavsifni formallashtirishdir. Uning fikricha, tilning faqat 
shakliy tom onigina ilmiy tavsif va tasnif obyekti bo'lishi mumkin. 
«Til» asarida m a’noni bizning fan atam alari bilan arriq tavsiflab 
b o ‘lmasligi»ni bayon qiladi. Jum ladan, m orfem alarning to 'liq
tavsifini berish m um kinligi, lekin uning m a'n o sin i tavsiflash 
m um kin emasligini ta ’kidlaydi. Buning asosi sifatida u har bir 
m a’noning aniq vaziyat bilan bogMiq ekanligini: m a’no — bu 
«so‘zlovchi vaziyati nutq tinglovchi reaksiyasi» ekanligini ko‘rsatadi. 
H ar bir lingvistik shaklning aniq m a’nosirri berish uchun so‘zlovchi 
olam ini toMiq bilish kerak boMishi, lingvistning bilimi undan 
cKeklangan ekan, u m a’norri o ‘rganishni o'zining tadqiqoti doirasiga 
kirita olmasligi bayon qilinadi.
1 E jiy M ip w id
JI. JfabiK. 
-
M., 1964, c. 74.
1 B n y M p u n d
JI.