Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

a 
c 
b
Agar A simvoli ism guruhini, B — fe’l guruhini, C — otni, D — 
fe'lni, F — to ‘ldiruvchini, a — o ‘quvchi so‘zim, c — kitobni so‘zini, 
b — o ‘qidi so'zini ifodalasa, unda yuqoridagi derivatsiya o ‘quvchi 
kitobni o ‘qidi gapining struktur tavsifini ifodalaydi.1
BI metodiga asosan gaplarni qismlarga bo ‘lish so‘z birikmalariga 
ajratishrri eslatadi va gap b o ‘laklariga ajratishdan hech qanday farq 
qilmaydigandek ko'rinadi.
Aslida esa Blga ajratish gapni bo ‘laklarga ajratishdan tubdan 
farq qiladi. F.M .Berezinning fikricha, gap bo'laklari b o ‘yicha tahlil 
aniq javob berolmagan narsalarga BI metodi yo‘li bilan qilingan 
tahlil javob bera olishi m um kin.2
BI metodi asosan sintaksisda qo'llaniladi. Sintaksisda obro‘- 
e'tib o r qozongan bu metod keyinchalik morfologiya va fonolo- 
giyaning ayrim masalalarini hal etishda qisman qo‘llanila boshlandi.
BI metodi asosidagi fonologik tahlil Ch.Xokketning «Fonologiya 
bo‘yicha qo‘llanma» (1955) asarida aniq namoyon bo‘ldi. Fonologik
1 Shaumyan S.K. O'sha asar, 392-bct.
2 Berezin F.M. O'sha asar, 259-bet.
110
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sathda ham BI asosidagi tahlil uchun zarur b o ‘lgan pog‘onali 
(iyerarxik) munosabat ko‘zga tashlanadi.
C h.X okket fonologik tahlilning asosiy nuqtasi deb jum lani 
bo ‘g‘inlarga ajratishni biladi. Har bir b o ‘g ‘in strukturasida uch 
elem en t m avjudligi ko ‘rsatiladi: b o ‘g ‘in bo sh lan ish i, b o ‘g ‘in 
cho‘qqisi va bo ‘g‘in oxiri.
Bu elem entlar BI asosida tahlil etiladi. Masalan, o ‘zbek tilidagi 
tol so‘zining bo ‘g ‘in boshlanishidagi tovushi birinchi BI sifatida 
ajratiladi. Qolgan bo‘g‘inning ch o ‘qqisi va bo‘g‘in oxiri qismlari 
ikkinchi BI sifatida o ‘zaro birlashtiriladi.
Y a'ni t-o-/sxem asini oladi. BoMinishning ikkinchi bosqichida 
b o ‘g ‘in n in g c h o ‘qqisi va b o ‘g ‘in oxiri q ism lari b ir-b irid a n
ajratiladi.
Til elem entlarining ketm a-ketligi va ular o'rtasidagi m unosa- 
batni o ‘rganishga qaratilgan BI metodi struktur tilshunoslikning 
dastlabki davrlarida ancha muvaffaqiyatga erishgan va tilshunos- 
larning d iq q a t-e 'tib o rin i o ‘ziga jalb etgan b o ‘lsa ham , lekin 
keyinchalik lingvistik tahlilning obyektiv va aniq bo ‘lm og‘i uchun 
unda bir qato r ojiz to m o n lar mavjud ekanligi m a'lu m b o ‘lib 
qoldi.
S.K .Shaum yanning fikricha, bu m etodning eng ojiz tom oni 
shundaki, BI metodi lingvistik tadqiqotlarda invariantlilik m uam - 
mosini hal qilishda yetarli kuchga ega emas.
Quyidagi gaplarni qiyoslaymiz:
1. O'quvchi kitob o ‘qiyapti.
2. Kitobni o'quvchi o ‘qiyapti.
3. Kim kitob o ‘qiyapti?
H ar qanday kishi birinchi gapning darak, ikkinchi va uchinchi 
gapnmg so‘roq gaplar ekanligini yaxshi biladi. Lekin B1 metodi bu 
gaplarni farqlashning formal oMchovlarini bermaydi. Agar formal 
oMchov sifatida so‘z tartibini oladigan boMsak, birinchi va uchinchi 
gaplarni bir guruhga kiritishimiz kerak boMadi. Agar ohang asosida 
chegaralaydigan boMsak, ikkinchi gapdagi so'roq ohang uchinchi 
gapda boshqacha.
Shunday qilib, yuqoridagi usul bilan zidlanuvchi darak va so‘roq 
gaplar asosida yotgan invariantni belgilash qiyin.
l l l
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yoki rus tilidagi quyidagi gaplar tashqi strukturasiga ko‘ra bir 
paradigmani tashkil etadi. Ularning hammasi qaratqich-qaralm ish 
munosabatini ifodalaydi.