Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

1. IleHHe nTHit.
2. 
M3yneHHe H3biKa.
3. npHrjiauienHe nncaTejiH.
Dastlabki ikki sintaktik qurilma mazmunan o ‘zaro zid 
munosabatni ifodalaydi. Birinchi qurilmada qaratqich (poitHTejib- 
Hbiii) kelishikdagi qush (nTHtta) so‘zi kuylash (nenne) harakatining 
bajaruvchisi sanalsa, ikkinchi qurilmada xuddi shu kelishikdagi 
H 3 b ix a
so‘zi o'rganmoq fe'lidan anglashilgan harakatning obyekti 
hisoblanadi. Uchinchi birikma esa mazmunan ikki ma'nolidir. 
Birinchi m a'noda taklif qilish (npHrjiameHHe) harakatining 
bajaruvchisi yozuvchi (nncaTeJiH), ikkinchi ma'noda yozuvchi 
(nncaTejib) taklif qilinuvchi, ya’ni obyekt hisoblanadi.
0 ‘zbek tilid a g i q a ra tq ic h li k o n stru k siy a la rd a h am ana 
shunday om onim lik xususiyati uchrab turadi. M asalan, uning 
im tihoni birikm asidan ikki m a’no ifodalanadi; 1) uning im tihon 
oiishi; 2) uning im tihon topshirishi. Bu U imtihon oladi va U 
im tihon topshiradi g ap larin in g tran sfo rm atsio n o ‘zgaruvidan 
tashkil to p g an .1
L ekin BI g ra m m a tik a si y u q o rid ag i k o n stru k siy a la rn in g
ko'rsatilgan mazmuniy farqlarirri simvollar orqali ifodalay olmaydi.2
Bundan tashqari, F.M .Berezinning fikricha, BI metodi aktiv 
va passiv, tasdiq va inkor konstruksiyalar o'rtasidagi aloqani 
ko'rsatish imkoniyatiga ham ega emas. Shuningdek, bu metod 
sintaktik sathda eng kichik (elementlar) birlik nima, degan savolga 
ham javob bera olmaydi.3
Ana shunday kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida ishti- 
rokchilarning shakliy ko‘rsatkichlarini ifodalash uchun maxsus 
indekslardan foydalanish mumkfn. Masalan, yuqorida keltirilgan 
uchta misoldagi qaratqich kelishigi uchun G, bosh kelishik uchun
1 Bo‘ronov J. Ingliz va o'zbek tillari qiyosiy grammatikasi. - T., 1973, 42-bet.
2 Shaumyan S. K. 0 ‘sha asar, 394-bet.
3 Berezin F.M. 0 ‘sha asar, 260-bet.
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N simvollari bilan birgalikda, subyektni bildirayotgan qaratqich 
uchun G p obyektni bildirayotgan qaratqich uchun G 2 singari 
indeksli simvollardan foydalarrish va shu yo‘l bilan BI usulidagi 
grammatik omonimiyani izohlashdagi kamchiliklami bartaraf qilish 
m u m k in . Lekin b u n d a yangi q iy in c h ilik k a d u ch k elin ad i. 
G ram m atik omorrimiyani bartaraf qilishga sun'iy harakat tufayli 
gram m atik tavsif turli simvol va indekslar bilan o ‘ta m urak- 
kablashadi.
BI m etodidagi yuqorida k o ‘rsatilgan ojiz to m o n lar tadqi- 
q o tc h ila rn i b u n d a n k o 'ra m u k am m alro q ta h lil m e to d la rin i 
q id irish ig a u n d ad i. A na sh u n d ay obyektiv zaru riy at tufayli 
transformatsiya metodi (TM) maydonga keldi.