Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari
Tc3ncbi npaxcKorojiHHrBHCTHMCCKoro KpyxKa. — 3BerHHUCB B.A. HcTopna
Download 4.72 Mb. Pdf ko'rish
|
abduhamid nurmonov.struktur tilshunoslik ildizlari va yo\'nalishlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Praga lingvistik maktabida gramm atika m asalalari
1 Tc3ncbi npaxcKorojiHHrBHCTHMCCKoro KpyxKa. — 3BerHHUCB B.A. HcTopna
H3bIK03HaHHH XIX~XX BB. B OHCpKaX H H3BHCHCHHHX. M. II. - M., 1960, C. 73. 2 T e3H C bi n p ajK C K o ro H H H rB H C T H w ecK o ro KpyxcKa. — 3 B e rH H u e B B.A. H c t o p h h H3bIK03HaHHH XIX~XX BB. B OHCpKax M H3BHCHCHHHX. H. II. — M., 1960, C. 73. 64 www.ziyouz.com kutubxonasi pred ika tsiya orqali ifodalanishi t a ’kidlanadi. Shuning uchun funksional sintaksis gram m atik gapning funksiyasi va shaklirri e'tiborga olgan holda, eng a w alo , kesim tiplarim o ‘rganishni o ‘zining bosh maqsadi deb biladi. Shu bilan birga, Praga tilshunoslari gapning kom m unikativ bo‘linishi bilan sintaktik bo'linishini ham farqladilar. Kommunikativ tema bilan sintaktik bo ‘lak hisoblangan ega, kommunikativ rema bilan sintaktik kesim o ‘rtasidagi m unosabatni yoritishga alohida ahamiyat berdilar. Praga lingvistik maktabida gramm atika m asalalari Praga tilshunoslari tilshunoslik b o iim larin i ham o ‘zlariga xos ta sn if qildilar. U lar tilsh u n o slik n in g fonetika, leksikologiya, gram m atika (morfologiya va sintaksis) kabi odatdagi b o iim lari o ‘rnida quyidagi b o iim larn i tavsiya etdi: a) lingvistik nommatsiya nazariyasi; b) sintagmatik usullar nazariyasi. So‘z va barqaror so‘z birikmalari, so‘z turkum lari, so‘z yasalishi singari masalalar lingvistik nominatsiya nazariyasida o ‘rganilishi ta'kidlandi. G ram m atika sohasida M atezius, V .Skalichkalarning xizmati katta b o ‘ldi. V .Skalichkaning ta ’kidlashicha, tilning gram m atik sistem asi tah lili shu tiln in g boshqa tillar o ‘rtasidagi o ‘rnini ko‘rsatib berm og'i lozim. Shuning uchun u gram m atik sistemaga y o n d a sh u v in in g u m u m iy ta m o y ilin i a n iq la sh b ila n b irg a, muayyan til gram m atik sistem asini o'rganish asnosida shu tilning boshqa tilla r o ‘rtasidagi o ‘rni m asalasini yoritishga alo h id a aham iyat berdi. V .S k alich k a g ra m m a tik a a ta m a sin i ju d a keng m a 'n o d a q o ‘llaydi. U ning fikricha, gram m atika tilning fonologiyadan b o sh q a b a rc h a to m o n la rin i q am rab oladi. R .Y akobson esa g ram m atik a b elg ilar b lla n , fonologiya u n in g q ism lari bilan shug‘ullanishini ta ’kidlaydi. P ro fe sso r V .S k a lic h k a m o rfem a g a B o d u en de K u rte n e tom onidan berilgan va PLK tom onidan qabul qilingan «boshqa 5 — A. Nurmonov 65 www.ziyouz.com kutubxonasi m ayda morfologik birliklarga bo ‘linmaydigan morfologik birlik» degan ta'rifga ham o ‘zining tanqidiy munosabatirri bildiradi. Uning fikricha, agar «morfologik birlik» ni grammatik birlik deb tushunsak, u holda bu birlikni bo'linm as degan qarashga q o ‘shilib b o ‘lmaydi. Masalan, Ingl. Hand — hond-s va foot-feet: rex. Vojak/O- Vojak/i. Bu m isollarda gram m atik m a ’noning shakliy ifodasi faqat morfemaning bir qismiga tegishlidir. Praga lingvistik maktabi vakillari m a'lum bir tilni o'rganishda lingvistik funksiya va ularning shakllarini e'tiborga olish lozimligini ta ’kidlaydilar. Aks holda har qanday tilning tavsifi, xoh u smxron nuqtayi nazardan, xoh diaxron nuqtayi nazardan bo‘lishiga qara- masdan, to ‘g‘ri bo‘lmasligini ko‘rsatadilar.‘ Praga tilshunoslarining fikricha, morfologiya so‘z shakllari sistemasi haqidagi nazariya bo‘lib, mustaqil mavjud emas, balki nominatsiya nazariyasi bilan ham, sintagmatik usuliar nazariyasi bilan ham tutashib ketadi. Praga lingvistik m aktabining gram m atika sohasida q o ig a kiritgan yutuqlaridan yana biri fonologiyada ishlab chiqilgan tadqiq usullarining gram m atik tadqiqotlarga tatbiq etilishidir. Xuddi fonologiyaning asosiy tushunchasi fonem alarning m a 'n o farqlash funksiyasi hisoblangani kabi, g ram m atik ta d q iq o t- larning asosi gram m atik m a 'n o larn i o 'rg an ish , deb qaraldi. V .S k alich k a «V enger tili g ra m m a tik a si h aq id a» (1935) kitobida gram m atik hodisalarni fonologiyada sinalgan m etodlar asosida o'rganishga harakat qiladi. U gram m atik sistem aning asosini tashkil etgan m inim al birliklarni aniqlashni bosh maqsad qilib oldi. V .S kalichkaning fikricha, gram m atika u ch u n m orfem ani b o iin m a s butunlik deb hisoblab b o im a y d i. M asalan, rus tilidagi neH KU so ‘zidagi -u m orfem asi faqat k o 'p lik k o ‘rsatkichigina em as, balki tushum kelishigi k o ‘rsatkichi ham dir. A na shular asosida u gram m atikada m ayda, b o ia k la rg a b o iin m a s birliklar 1 1 Te3ncbi f l p a x c K o r o J i n n r B H C T H H e c K o r o K p y x K a . — 3BernHucB B.A. H cT O pH B B3bIK03HaHMB XIX~XX BB. B OMepKaX H H3BJICHCHHHX. H. II. “ M., 1960, c. 75. 66 www.ziyouz.com kutubxonasi m avjudligini va bunday birlik sema ekanligini bayon qiladi. Sema, odatda, fonem alarning uzluksiz qatori, y a’ni m orfem a orqali ifodalanadi. Uning ta'k id lash ich a, sema — bu ham shakliy va ham fu n ksio n a l, boshqacha aytganda, gram m atik elem ent sanaladi. K o‘pchilik tilshunoslar esa sema til grammatik qurilishining asosiy elementi emas, balki morfema mazmuniy mundarijasining bir k o m p o n e n tid ir, deb h iso b lay d ilar. S h u n in g u c h u n uni m o rfem ag a em as, balki fo n e m a n in g farq lo v ch i b elg ilarig a qiyoslaydilar. Grammatikada farqlovchi belgilarga asoslanish R. Yakobsonning «Kelishik haqidagi um umiy ta'lim ot ocherki» (1936) asarida yorqin o ‘z ifodasini topdi. Bu asarda kelishiklar sistemasi kelishikning um um iy m a’nosini hosil qiluvchi u ch ta farqlovchi belgining yig‘indisi sifatida talqin etiladi. U kelishiklarning quyidagi belgilarini ajratadi: 1) harakatning yo‘nalganlik-yo‘nalmaganlik belgisi. Bu belgi harakatning predmetga yo'nalganhgini (j° ‘nahsh, o ‘rin, tushum kelishiklari) yoki predmetdan yo‘nalganligini (chiqish kehshigi) yoki y o 'n alish belgisining y o ‘qligini (bosh, qaratqich kelishiklari) ifodalaydi; 2) harakatning hajmligi-hajmsizligi belgisi. Bu belgi muayyan kelishik shaklida turgan predm etning turli liajmdagi harakatda qatnashish m um kin ekanligini bildiradi. M asalan, o ‘zhek tilida ch iq ish , bosh va tu sh u m kelishiklari: uzum ni ye, uzum ye, uzumdan ye; 3) harakatning chegaralilik-asosiylik helgisi. Bu belgi m a'lum kelishik shaklidagi predm etning muayyan jum la tarkibida qanday rol o ‘ynashini ifodalaydi. Masalan, rus tilidagi H numaji eenepoM Kiiueu jumlasida bosh mazmuniy urg‘u harakat obyektiga, ya’ni khuzu so‘ziga tushadi. Shuning uchun bu so'zdagi tushum kelishigi shakli asosiy, qolgan kelishiklar esa chegara, asosiy bo ‘lmagan belgini ifodalaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, Praga tilshunoslari o'rtasida fonologiya va gram m atikani yagona tadqiq usullari yordam ida o ‘rganish yuzasidan hamfikrlik mavjud emas. 67 www.ziyouz.com kutubxonasi |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling