Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Tpy6enK.ou H .C .
OcnoBbi (fionoiiornn. — M., 1960, c. 42.
2 ripaXCKMM JlMIirBMCTHMCCKHii 
KpyXOK. 
C6. 
CT3TCM. 
-M ., 1967, c. 97.
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D
II
T
u
c
K
T
i
T  fonemasi bu sxemada belgilarnfng o ‘xshashligi va farqlanishi 
asosidagi o 'z a ro kesishishi orq ali a n iq la n ad i. Y a ’ni 
n-m-K 
munosabati asosida artikulatsiya o'rniga bogMiq belgi aniqlanadi. 
T-T, munosabatida qattiqlik-yumshoqlik belgisi m -c akustik to'siq 
xarakteri (portlovchilik-sirg‘aluvchilik belgisi), m -d munosabatida 
akustik belgi (jaranglilik-jarangsizlik belgisi), m-c zidligi orqali esa 
soddalik-qorishiqlik belgisi aniqlanadi. Ana shular asosida bu fonema 
strukturasi til oldilik, jarangsizlik, portlovchilik, qattiqlik, soddalik 
belgilarining o ‘zaro m unosabatidan tashkil topgan butunlik sifatida 
talqin etiladi.
N.S.Trubetskoy fonema va variantni bir-biridan farqlaydi. Uning 
ta ’kidlashicha, real talaffuz qilinayotgan va eshitilayotgan har 
qanday tovush fonologik muhim belgilar bilan birga, bir qancha 
fonologik nom uhim belgilarga ham ega b o ‘ladi. Shuning uchun 
hech bir tovushni fonema sifatida e ’tirof etib bo ‘lmaydi. Bunday 
tovushiar muayyan fonem aning turlicha voqelanishi sanaladi. 
Demak, har qanday fonema bir qancha tovushiar orqali voqelanadi. 
Nutqiy akt esa tovushiardan tashkil topadi. Bir umumiy fonemaning 
nutqiy jarayonda turli tovushlar orqali voqelanishi fonem aning 
variantlari hisoblanadi.1
Praga tilshunoslarining fonologik nazariyadagi katta xizmatlari 
shundaki, ular qanday qilib fonema bilan unfng variantini farqlash 
qoidalarini ko‘rsatib berdilar. Ular to 'rtta qoidani ajratadilar: