Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

fiinksiya 
atamasini qo ‘llaydi. Funksiya a ’zolarini ifodalash uchun 
esa 
funktiv 
atam asidan foydalanadi. Funktiv sifatida barqaror 
(konstanta) va o ‘zgaruvchan birliklar qo'llanilishi mumkin. Funksiya 
doirasida q o ‘Ilanilishi zaru r b o ‘lgan funktiv barqaror, zaru r 
bo'lm agan funktiv esa o ‘zgaruvchan hisoblanadi.
Konstanta va o ‘zgaruvchanlik asosida L.Yclmslev uchta muhim 
munosabatni ajratadi:
l)interdependensiya; 2) deatamatsiya; 3) konstcllatsiya.
In terd ep en d en siy a
atam asi ostida ikki konstanta o ‘rtasidagi 
o ‘zaro tobelilik, y a’ni biri ikkinchisining b o ‘lishini taqozo etishi 
tu sh u n ilad i. B unday m unosabatda biri ikkinchisisiz mavjud 
boTm aydi. M asalan, lisoniy birliklarning m a ’no plani bilan 
shakl plani o ‘zaro shunday m unosabatda boTadi. Yoki u nlilar 
va u n d o sh lar o ‘rtasidagi, jaran g lilar va jarangsizlar, qaratqich 
va qaralm ish o ‘rtasidagi m unosabat interdependensiya sanaladi.
K onstanta va o ‘zgaruvchan birliklar o'rtasidagi bir tom onlam a 
munosabat 
deatam atsiya 
hisoblanadi. Bu munosabatda bir a ’zo 
ikkinchisining boTishini taqozo etadi. Sifatning aniqlovchi vazifasida 
kelishi uchun aniqlanmishning boTishi zarur. Uning boTishi taqozo
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ctiladi. Lckin aniqlanm ish vazifasidagi ot aniqlovchisiz ham
qodlanilavcradi. Shuningdek, bosh va ergash gaplar ham o ‘zaro 
deatam atsiya m unosabatida b o ‘ladi (bundan xavola b o 'lak li 
qo ‘shma gaplar mustasno).
Funksiya a ’zolarining biri ikkinchisini taqozo etm asa, bunday 
m unosabat konstellatsiya sanaladi. M asalan, ravish bilan fe’l 
o'rtasidagi m unosabatda birining b o ‘lishi ikkinchisiga bog‘liq 
emas.
L.Y elm slevning til sistem asida m avjud b o ‘lgan xilm a-xil 
munosabatlarni bu uch munosabat ostiga birlashtirishi uning tilni 
o ‘rganishda deduktiv tam oyilni am alga oshirish harakatm m g 
ifodasidir.
L. Yelmslevning til va nutq zidlanishi 
haqidagi qarashlari
L.Yelmslcvning fikriga ko‘ra, lingvistikaga strukturlik tamoyili 
kiritilgan hozirgi kunda bu tamoyildan har xil mantiqiy natijalar 
olish uchun katta hajmdagi ishlarni amalga oshirish lozim .1
U F.de Sossyur tom onidan «Kurs...»da kiritilgan «til» va «nutq» 
atamasi turli xil izohga yo‘l q o ‘yishi, bu holat esa tilshunoslar 
o'rtasida «til» va «nutq» dixotomiyasiga turli xil qarashiarning 
tug‘ilishiga sababchi boMishini ta ’kidlaydi.
Xususan, «til» talqiniga nazar tashlansa, quyidagilarga guvoh 
bo ‘larrriz: a) sotsial shart-sharoit va moddiy ifodalanishga bog'liq 
bo‘lmagan sof shakl sifatida tushunish; b) turli moddiy ifodalarrishga 
bog'liq bo'lm agan, lekin m a'lum sotsial reallik bilan bog'langan 
m oddiy shakl sifatida tu sh u n ish ; d) tu rlic h a m oddiylashish 
xususiyatiga ega bo'luvchi va m a’lum sotsial jam oa tom onidan 
qabul qilingan ko‘nikmalar yig'indisi sifatida tushunish.
L.Yelmslev «til»ga bunday uch xil yondashuvni qat'iy farqlash 
Iozimligini ta ’kidlaydi va bu uch xil yondashuv uchun uchta 
atam ani q o ‘llaydi: a) sxem a — til birligi so f shakl sifatid a 
izo h lan sa;
1
E jibM c/tee J I.
fl3 b iK n p e n b . -
3
bci
h iiu c b
B.A. 
H
c t o p h h
H 3 b iK 0 3 n a H H a ..., c . 
58.
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b) m e’yo r — til birligi moddiy shakl sifatida izohlanganda;
d) uzus
— til birligi ko'nikm alar yig‘indisi sifatida izohlanganda;
S h u n d a y q ilib , F .d e S o ssy u rn in g « til-n u tq » d ix o to m ik
b o ‘lishining noaniqligi, nomukammalligini e'tiborga olib, o'zm ing 
to ‘rt a'zoli bo ‘linishini tavsiya etadi. T o'rtinchi a ’zo sifatida nutqni 
e 'tiro f etadi va uni nutq akti hisoblaydi.
Sxem a, norma, uzuslar til birlik lari sanalib, nu tq birligi 
sanaluvchi nutq aktiga qarama-qarshi qo'yiladi.