Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

P*a 
n o c T y jia T O B
b j ih
nayxn o H3biKe. 
-
B 
kh
: 
B.A.3BernHueB.
M c T o p n a a 3 b iK 0 3 iia n n H
XIX-XX 
b b
. 
b
o n c p K a x
h
H3BJ1CHCHHHX. 
M. II. - M., 1960, 
c. 146.
7 — A. Nurmonov
97
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ko‘rinadiki, L. Blumfild amalda aniq vaziyat bllan bogiiq boigan 
jum la m azm uni bilan til birligi m a'nosm i o ‘zaro qorishtiradi.
Blumfild ta iim o tid a jum la tilshunoslikning asosiy tadqiqot 
obyekti sanalganllgi tufayli, uning lingvistik tahlll metodikasida 
morfema grammatik shakllarning asosiy o ic h o v va qo ‘shilish birligi 
sifatida e 'tiro f etiladi. So‘z esa til birligi sifatida tahlildan chetda 
qoldiriladi. Bunday yondashuv nafaqat L.Blumfild, balki ko'pchilik 
deskriptivchilar uchun ham xarakterlidir. M orfemaning yetakchilik 
roli ayniqsa jum lani bevosita ishtirokchilar metodi asosida qismlarga 
ajratishda aniq o ‘z ifodasini topadi. Chunki u butunning qurilishi 
uchun asosiy elem ent hisoblanadi. Gap ma'lum qoidalar asosida 
tashkil topgan morfemalar ketma-ket/igi sifatida talqin qilinadi.
M orfemalar erkin va bog‘liq morfemalarga bo‘linadi. Uning 
fikricha, jum la bo'lib kelish imkoniyatiga ega b o ‘lgan shakl erkin, 
erkin bo'lmagan shakl bog‘liq sanaladi. So‘zning qismini tashkil 
etgan bog‘liq shakl form ant hisoblanadi.1 M orfemalarning o ‘zaro 
qo'shiluvidan tashkil topgan butunlik konstruksiya hisoblanadi. 
Konstruksiyalarning qanday morfemalardan tashkil topishiga ko‘ra 
morfologik va sintagmatik konstruksiyalar turlari va ularni o ‘rga- 
nadigan gram m atikaning m orfologiya va sintaksis b o ‘lim lari 
ajratiladi.2
L.Blumfild fikriga ko‘ra, tarkibida bog‘liq morfema yetakchilik 
qilgan konstruksiyalar bevosita ishtirokchilari erkin morfemalardan 
tashkil topgan konstruksiyalardan tubdan farq qiladi. Birinchi tipdagi 
konstruksiya morfologik konstruksiya sanaladi va u tilshunoslikning 
mustaqil bo'lim i bo ‘lgan morfologiya b o iim id a o ‘rganiladi.
L.Blumfild tilning asosiy birliklari sifatida fonema, morfemalarni 
e ’tirof etadi. Uning fikricha, minimal shakl morfema, uning ma'nosi 
esa sem em a sanaladi. «SHunday qilib, — deydi u, — boshqa 
takrorlanuvchi m a'noli shaklga ajralmaydigan takrorlanuvchi shakl 
morfemadir. Demak, har qanday m a’noli qismlarga bo'linmaydigan 
so‘z yoki form ant morfemadir».3
1