Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

ta v s iy a
etadi 
v a
bu 
yo'nalishni parataksis deb nomlaydi. Demak, sintaksis bir chiziqda 
o ‘zaro ketma-ket bog'langan segment birliklarrri o'rgansa, parataksis 
segment birliklar ustiga qo ‘yilgan va sintaktik birliklarrri izohiashga 
yordam beradigan ustsegment birliklarni o ‘rganishini ta ’kidlaydi.
Shuningdek, til sathlari nazariyasi ham L.Blumfild nomi bilan 
bog‘liqdir. Uning fikricha, tilni tavsiflashni eng quyi sath bo ‘lgan 
fonologik sathdan boshlash lozim . U nda fonem alar m iqdori 
aniqlanadi va bu fonemalarning qo‘shilish imkoniyatlari belgilanadi. 
Fonologik sath tavsiflangandan so‘ng yuqori sath — semantik sathga 
o ‘tiladi. Bu sath g ram m atik a va leksikani o ‘z ichiga oladi. 
N.Xomskiy esa lingvistik nazariyaning markaziy masalasi «Lingvistik 
sath nazariyasi» ekanligini ko‘rsatadi.2
1 Blumfild L. 0 ‘sha asar, 269-hct.
2 X
o m c k u u
 
H. CmiTaKcnMecKne 
c x p y K T y p b i. 
— C6. 
H
o b o c
b
jinHrBHCTHKe. 
— 
M„ 1966. c. 415.
101
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qilib, L. Blumfild tilni tadqiq etishning izchil siste- 
masini ishlab chiqdi.
Yu.D.Apresyannmg e 'tiro f etishicha, L.Blumfild ishlab chiqqan 
siste m a lingvistik ta h lil te x n ik a sin i m u k a m m a lla sh tirish d a
metodologik asos rolini bajardi. 0 ‘tgan asrning 30-yillari oxiri, 
50-yillari boshlarida shakllangan va Amerika strukturalizm ning 
eng ob ro ‘li tarm og‘i sanalgan distributiv lingvistikaning paydo 
b o ‘lishi uchun poydevor bo ‘Hb xizmat qildi.1
D E S K R IP T IV L IN G V IS T IK A N IN G  
T A H L IL M E T O D L A R I
Distributiv tahlil metodi
Deskriptiv tilshunoslik til tuzilishini ifoda va m a’nodan tashkil 
topgan butunlik, deb tushunadi va ifoda tuzilishini tilning bosh 
kom ponenti, deb hisoblaydi.2 M azm un tuzilishini esa ikkinchi 
m u h im k o m p o n e n t s ifa tid a b a h o la y d i. L ek in m a z m u n iy
tu zilish g a m u n o sab at A m erika tilsh u n o slig id a b ir xil em as. 
Shuning uchun lingvistik m a’no va uning lingvistik tadqiqot- 
lardagi o ‘rni masalasi A m erika tilshunosligining fundam ental 
m uam m osiga aylandi.
Blumfild tilning ifoda va m a’no tom onini e'tiro f etgan va m a’- 
noni aniq vaziyat bilan bog‘liq ekanligini ko'rsatgan bo‘lsa, Yel 
maktabini tashkil etgan shogirdlari va izdoshlari (J. Treyjer, Z. Xar- 
ris, B.Blok va boshq.) lingvistik tadqiqotlardan mazmuniy tom onni 
to ‘la chiqarib tashlash talabi bilan chiqdilar.
Lingvistik birliklarning ifoda va m a'no tomonini e'tirof etuvchilar 
bu ikki tom onning o ‘z tuzilish birliklari mavjud ekanligini ta’kid- 
laydilar va asosan ifoda tuzillsh birliklari tahiiliga e'tiborini qara- 
tadilar.
Deskriptiv tahlil obyekti muayyan bir tildagi alohida tugal 
jum la sanaladi. Jum la esa m a'lum shaxs nutqining ikki pauza 
orasidagi parchasi hisoblanadi. Lekin jum la bilan gapning bir-
1 Apresyan Yu.D. 0 ‘sha asar, 44-bet.
2 raucoH r. BBeaenne 
b
JtccKpnnTHBnyio JtmirBHCTHKy, c. 33.
102
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

biriga teng emasligi, jum la bir so ‘zdan ham , so‘z hirikmasidan 
ham , tugallanm agan gapdan ham tashkil topishi m um kinligi 
ta ’kidlanadi.
Deskriptivchilarning bayon qilishlariga ko‘ra, lingvistik tadqiqot 
m a'lu m bir dialektdagi jum lalarn i to ‘plashdan va to 'p lan g an
materiallarni tahlil qilishdan iborat bo ‘Iadi.
To'plangan material, ya’ni m atn elementlarga bo'linadi va bu 
elem entlarning bir-biriga nisbatan distributsiyasi aniqlanadi.
Lingvistik elem entlar sinfi substitutsiya eksperimental texnikasi 
asosiga quriladi. Elem entlarning birikish qonunlari esa bevosita 
ishtirokchilar bo‘yicha tahlil qilish asosida tiklanadi.
D e s k rip tiv c h ila r n in g ta 'k i d la s h la r ic h a , s e g m e n ta ts iy a , 
substitutsiya, distributiv tahtit tilning har qanday aspektini tadqiq 
etishda qo'llanilishi mum kin. Bevosita ishtirokchilarga ajratish 
asosidagi tahlil esa faqat m orfologiya va sintaksis doirasida 
qo‘llaniIadi.
Til tuzilishini ifoda va m a’no, ya’ni shakl va m azm un tuzilisbi 
m unosabatidan tashkil topgan butunlik sifatida e ’tiro f etuvchi 
deskriptivchilar ko‘proq shakliy tuzilish birliklarirri o ‘rganishga 
e'tibor qaratadilar.
G. G lisonning bayon qilishicha, tilning m azm uniy sistemasini 
o ‘rganish shakliy sistem ani o ‘rganishga n isb atan b irm u n ch a 
sekin amalga oshirildi va kam natijaga erishildi. Shu kungacha 
m azm uniy tuzilishni o'rganish ilmiy asosda yo'lga qo'yilgan deb 
aytib b o ‘lm aydi. D eskriptivchilarning tilning ifoda tom o n in i 
o'rganishdagi xatosi shunda b o ia d ik i, m azm uniy tuzilish bilan 
shakliy tu zilish o ‘rtasid ag i a lo q an i tu sh u n m a d i va shakliy 
tuzilishni o ‘rganayotganda m azm uniy tuzilishni e'tiborga olmadi. 
A fsuski, m a zm u n iy tu zilish g a faq at sh ak liy tu z ilish orqali 
yondashish m um kin.
M azmuniy tuzilishdan farqli ravishda, shakliy tuzilish bevosita 
sezgi a ’zolarimizga beriladi va uni oson o ‘rganish mumkin. Shuning 
uchun akustik va artikulatsion fonetikada tovushni o ‘rganishda 
yuqori darajadagi aniqlikka erishildi.1
1 rnucoH r. BBeAenne..., c. 45.
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

G.GHson ifoda pianini qismlarga ajratar ekan, uning asosiy 
elem entlari sifatida fonem a va morfemalarni ajratadi.
Uning fikricha, fonema bir jum lani ikkinchisidan farqiash uchun 
xizmat qiluvchi til ifoda sistemasining minimal birligi sanaladi.'
M orfema ifoda sistemasining ikkinchi asosiy biriigi sanaladi va 
uning ta ’rifi ancha murakkab ekanligi ta'kidlangani holda, tilning 
m azm uniy sistemasi bilan b o g iiq q o ilan ilad ig an tilning ifoda 
sistemasi birligi hisoblanadi.1
2
Distributiv tahlilning birinchi bosqichi jum lani eng kichik qism- 
larga ajratish-segm entlash va uiarni daftarda sim vollar bilan 
ifodalashdan boshianadi. Masalan, kitobni o ‘qimoq birikmasini erkin 
ravishda quyidagi segmentlarga ajratishimiz mumkm: ki-tob-ni o - 
qi-moq. Tadqiqotchi inform antdan (talaffuz qiluvchidan) bu birik- 
maning talaffuzini takrorlashni iltimos qiladi yoki shu birikma 
boshqa mformant orqali taiaffuz qildiriiadi.
Ikkinchi m aro tab a talaffuz qilin g an d a, ju m la tarkibidagi 
tovushlar oldingisidan bir oz farqlanishi m um kin. M asalan, o 
birida cho'ziqroq, ikkmchisida qisqaroq talaffuz qilinishi mumkin. 
Lekin inforinantlar har ikki holatda talaffuz qilingan tovushlarni 
bir xil deb qabul qiladi. Chunki o ning ch o ‘ziq-qisqa talaffuz 
q ilin is h i in f o r m a n tla r u c h u n m u h im b o T m a y d i, m a 'n o
farqlamaydi.
So‘ngra bu jum ladan ajratilgan segm entlarni boshqa jum la 
tark ib ig a q o ‘yib 
in fo rm an t u c h u n sh u n d ay qilish m um kin 
ekanligini tekshirib ko'ram iz.
Ana shu asosda har bir tovush u yoki bu scgmentning vakili 
ekanligini aniqlaymiz. Bir tovushni turli o ‘rinlarda qoTlab, uiarning