Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

B evosita ishtirokchilar metodi
Diskriptiv lingvistika vakillari jum lani eng kichik m a’noli qism- 
lariga ajratishda, ya’ni segmentlarga bo‘lishda bevosita ishtirokchilar 
(BI) asosidagi tahlilga ham tayanadilar.
1 Eepe-iun 0.M . HcropnH 
/innrBncTimecKnx yMciniH. 
-
M.,1975, 
c. 
258.
107
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu metodga ishora L.Blumfildning «Til» asarida uchrasa ham, 
uning aniq tamoyillari R.UeHz va Yu.Naydalar tom onidan ishlab 
chiqildi.
BI metodiga muvofiq, tayanch nuqta konstruksiya hisoblanadi. 
Konstruksiya tarkibidan ishtirokchilar va bevosita ishtirokchilar 
(BI) ajratiladi.
Konstruksiya atamasi ostida m a’noli qismlarning ketm a-ket 
m unosabatidan tashkil topgan butunlik tushuniladi. Ishtirokchilar 
deb kattaroq konstruksiya tarkibiga kirgan so‘z yoki konstruksiya 
(yoki morfema)ga aytiladi. Muayyan konstruksiyaning bevosita 
shakllarrishida ishtirok etgan bir yoki bir necha ishtirokchilarga 
bevosita ishtirokchilar deyiladi.1 Masalan, Shabboda qurg'ur ilk 
sahar olib ketdi gulning totini, (X.O.) jumlasi konstruksiya hisob- 
lanadi. U ning tarkibida ishtirok etgan barcha m a'noli so‘zlar 
ishtirokchilar, bevosita aloqaga kirishgan so ‘zlar csa bevosita 
ishtirokchilar (BI) sanaladi. Shabboda so‘zi bilan totini so ‘zi 
o ‘rtasida m a’Ium m a’noda bog‘lanish (biri gapning boshlovchisi, 
ikkinchisi gapning yakunlovchisi) bo ‘lsa ham , lekin ular o ‘rtasida 
bevosita aloqa mavjud emas. Aksincha, gulning so‘zi totini so‘zi 
bilan ilk sahar so‘zi olib ketdi so‘zi bilan, shabboda qurg'ur so‘zi 
olib ketdi so‘zi bilan o ‘zaro zich bog‘langandir.
Bunga muvofiq nutqning har bir mustaqil parchasi ikki qismdan 
tashkil topadi. 0 ‘z navbatida, har qaysi qism yana o ‘z ichida ana 
shunday qismlardan iborat bo‘ladi. K o‘rinadiki, h arb ir konstaiksiya 
b in a r tam o y ilg a k o ‘ra qism larga b o ‘lin ad i va bu b o ‘lin ish
konstruksiya doirasida graduallik (darajalanish) xususiyatiga ega 
bo‘ladi.
Yuqoridagi gapni sxematik ravishda quyidagicha ko'rsatish 
mumkin: