Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Fanlar tasvifi haqida. Dunyodagi barcha bilimlarni guruhlarga ajratish tasnif 

qilish  bilan  dastlab  Demokrit,  Aflotun,  ayniqsa,  Arastu  kabi  yunon  faylasuflari 

shug`ullangan. Masalan, fanlar tasnifi masalasini o`rganlgan Aflotun (eramizgacha 

427-347-yillar) birinchi o`ringa dialektikani qo`ygan. Uning ta’limotida dialektika 

fizika  va  etika  kabi  qismlarga  ajratilgan.  Aflotunning  shogirdlaridan  biri,  buyuk 

mutafakkir  Arastu  (eramizdan  384-322-yillar)  fanlar  tasnifi  muammosi  bilan  ilk 

bor  jiddiy  shug`ulangan.  Uning  "Metafizika",  "Topika"  kabi  bir  qator  asarlarida 

barcha ilmlar dastlab nazariy va amaliy fanlarga ajratilgan edi. Arastu ta’limotiga 

muvofiq,  analitika  (mantiq),  fizika,  matematika,  metafizika  fanlari  nazariy  fanlar 

qatoriga kiradi, etika, iqtisodiyot, siyosat kabilar esa amaliy fanlarga mansubdir.

12

 

 O`rta  asr  arab-musulmon  Sharqida  bilimlarni  yaxlit,  tizim  sifatida 

o`rganlish, ularni turli guruhlarga tasnif qilishda yunon faylasuflari ishlab chiqqan 

yuqorida  qisman  qayd  etilgan  ana  shu  tamoyillardan  keng  foydalanilgan. 

Jumladan,  Yoqub  ibn  Ishoq  al-Kindiy  (801-866)  Sharqda  birinchilardan  bo`lib 

fanlar  tasnifi  masalasi  bilan  mashg`ul  bo`lgan.  Shu  muammoga  bahishlab  olim 

"Insoniy bilimlar tasnifi", "Bilimlar mohiyati va ular tasnifi", "Arastu kitoblarining 

miqdori va falsafani egallash uchun zarur omillar" kabi bir qator risolalar yaratdi. 

Lekin  bu  risolalardan  bizgacha  faqat  so`shti  asari  yetib  kelgan,  xolos.  O`zining 

fanlar  tasnifida  al-Kindiy  falsafa  muammolarini  o`rganlishga  katta  ahamiyat 

beradi. 

13

 

 Al-Kindiyning  fanlar  tasnifiga  oid  ratsionalistik  ta’limoti  keyinchalik  ar-

Roziy,  Farobiy,  Ibn  Sino,  Beruniy  singari  O`rta  Osiyolik  qomusiy  olimlar 

dunyoqarashining shakllanishiga o`z ta’sirini ko`rsatdi. Arab tilida asarlar yozgan 

bunday  olimlar  faqat  barcha  fanlar  tasnifi  bilangina  emas,  balki  ayrim  bilimlar, 

fanlarning  ichki  "bo`linishi  bilan  ham  izchil  shug`ulandilar.  Shuiday  olimlar 

orasida  Abu  Bakr  ar-Roziy  (865-925)  tomonidan  ishlab  chi-qilgan  kimyoviy 

bilimlar tasnifi alohida qimmatga ega. Abu Bakr ar-Roziy "Sirlar siri haqida kitob" 

risolasida  kimyoviy  bilimlarni  uch  guruhga  ajratadi:  a)  moddalarni,  narsalarni 

bilish; b) asboblarni bilish; v) kimyoviy jarayonlarni bilish bilan aloqador bilimlar. 

 O`rta  Osiyoda  fanlar  tasnifi  muammosining  asoschilaridan  biri  Abu  Nasr 

Farobiy  (873-950)  bo`lib,  160  dan  ortiq  asar  yaratgan,  "Sharq  Aristoteli