Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

partiyani o‘z ichiga olgan ko‘p partiyaviylik tizimining ham foydali 
ekanligi tajribada sinab ko‘rildi 
Dunyo davlatlarining yalpi milliy mahsulotlariga muvofiq ularning 
ro‘yxati tuzib chiqilsa va TMK ro‘yxati bilan taqqoslansa, iqtisodiy 
qudratiga ko‘ra «Mitsiu» kompaniyasi 25-o‘rindagi «davlat» bo‘lar ekan, 
keyin esa: «Mitsubisi» (26), «Itochu» (30), «Su-mitomo» (36), «Toyota»(38) 
va boshqalar. 
Ba’zi tadqiqotchilar daromadlarning global konvergensiyasi haqida 
gapirishmoqdalar. Ular bu boradagi fikrlarini qashshoq davlatlarning 
iqtisodiyoti o‘zib ketgan holda, ya’ni yanada yuqori sur’atlar bilan 
rivojlanayotgani bilan dalillaydilar. Haqiqatda esa ijtimoiy-iqtisodiy 
jihatdan qoloq mamlakatlar iqtisodiyoti boy davlatlarnikidan ko‘ra ancha 
past sur’at bilan rivojlanayotgan paytda, tez o‘sish faqat Janubi-SHarqiy 
Osiyo mamlakatlarining (“Osiyo yo‘lbarslari” deb ataluvchi) kamsonli 
guruhi uchun xos. Ularning globalizatsiyadan oladigan foydasi juda kam, 
ko‘pincha esa nolga teng. 
Natijada 
nafaqat 
daromadlarning 
konvergensiyasi 
va 
tenglashtirilishi, balki ularning qutblanishi ham mavjud. 
Globallashuv 
tufayli 
tez 
rivojlanayotgan 
mamlakatlar 
boy 
davlatlarga aylanadi, qashshoq mamlakatlar ulardan yanada ko‘proq ortda 
qoladi. Dramatik tarzda o‘sib borayotgan daromadlardagi farq qashshoq 
mamlakatlarda norozilik keltirib chiqaradi, bu xalqaro mojarolarga olib 
kelishi mumkin. So‘nggi 15 yilda aholi jon boshiga daromad 100 dan ortiq 
mamlakatlarda pasaygan, 60 dan ziyod mamlakatda aholi jon boshiga talab 
qisqargan. (Rivojlangan mamlakatlarda yashayotgan deyarli 5 mlrd. kishi 
orasida 3/5 qismi eng past sanitar me’yorlarga mos kelmaydigan sharoitda 
yashashadi, 1/3 qismi ichimlik suvidan mahrum, 1/5 qismi esa to‘yib 
ovqatlanmaydi). “Imtiyozlarni adolatli taqsimlash” jahon iqtisodiyotini 
globallashtirishning eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Ammo 
bu muammo, afsuski, yagona emas. 
Boshqa bir muhim muammo milliy iqtisodiyotlarning umumsayyora 
darajasidagi o‘zaro bog‘liqligi tufayli yuz berish imkoniyati yuqori 
mintaqaviy yoki global beqarorlik bilan shartlangan. Bir mamlakatdagi 
iqtisodiy silkinish yoki bo‘hron mintaqaviy yoki hatto global oqibatlarga 
ega bo‘lishi mumkin. Dunyo bo‘yicha sustlik yoki depressiya populistik 
chaqiriqlarni keltirib chiqarishga, globallashuvning borishida qaror topgan 
o‘zaro bog‘liqlik va aloqalarni uzib yuborishga qodir. Natijada iqtisodiy 

---

urushga aylanish xavfi bo‘lgan iqtisodiy mojaro va hatto harbiy-siyosiy 
to‘qnashuv kelib chiqishi mumkin. 
Ayrim 
mamlakatlar 
iqtisodiyotini 
nazorat 
qilish 
mustaqil 
hukumatlar ixtiyoridan eng kuchli davlatlar, ko‘pmillatli, global 
korporatsiyalar va xalqaro tashkilotlar qo‘liga o‘tishi xavfi ham mavjud. 
SHu bois ba’zi siyosatshunoslar globallashuv hodisasida milliy 
suverenitetdan ajralish xavfini ko‘rmoqdalar. SHu sababdan globallashuv 
milliy davlatlar etakchilarida uning kuchi qarshisida ojizlik hissini 
tug‘dirishi, oddiy fuqarolarida esa uni yoqtirmaslik tuyg‘usi uyg‘otishi 
mumkin. Bu kabi kayfiyatlar proteksionizmga chorlovchi ksenofobiya va 
millatchilikni qayta tug‘dirishi, ekstrimistik siyosiy harakatni keltirib 
chiqarishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida jiddiy mojarolarning yuz 
berishiga kuchli sabab bo‘ladi. Ko‘pincha ish haqi yuqori bo‘lgan iqtisodiy 
rivoj topgan mamlakatlardagi ishsizlikni globallashuv to‘siq bo‘ladigan 
hodisalar qatoriga kiritishadi. Ammo, e’tirof etish lozimki, bu kabi fikrlarni 
ularning ko‘pchiligida ishsizlikning past me’yori va ish haqi past bo‘lgan 
davlatlarda ishsizlikning yuqori darajasi inkor etadi. Haqiqatda esa 
bandlikka hukumat siyosati va texnologik jarayon globallashuvning 
boshqa omilllariga nisbatan ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. 
Globallashuv 
kengayib 
borishiga 
ba’zan 
uning 
ijtimoiy 
farovonchilikka xavfi to‘g‘risidagi afsonalarni bog‘lashadi. Biroq ijtimoiy 
farovonchilik darajasiga mutlaqo boshqa ta’sirlar — soliq siyosati, 
demografik tendensiyalar ancha ko‘proq ta’sir etadi. SHu bilan birga 
keyingi vaqtlarda ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarda o‘rta sinfning foiz 
ulushi kamayib borayotganini aniq dalil sifatida inkor etmaslik kerak. 
Nihoyat, globallashuvdan asosan muayyan davlatlarning tashqi 
siyosatidagi muvaffaqiyatsizliklarni oqlash uchun foydalaniladi. 
Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimotidagi asosiy rivojlanish 
tendensiyalari haqida chuqur bilimga ega bo‘lmasdan turib iqtisodiy 
xavfsizlik muammosini tadqiqot qilish mumkin emas. 
Bu tendensiyalarning asosiysi iqtisodiyotning globallashuvidir. 
Xorijda 2-3 ming yilliklarda geosiyosiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishini 
tahlil qilarkan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug‘anievich 
Karimov quyidagicha izoh beradi. ”strategik vazifalarni hal etib jahon 
hamjamiyatida keng integratsiyalashgan, zamonaviy demokratik davlat 
qurishni yaxshi tushunamiz. CHunki jahon xo‘jaligi bugunga kelib ko‘p 
qirrali bo‘lmoqda… XXI asr xalqaro munosablarda shak shubhasiz 
globallashuv asri bo‘ladi.”

---

Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarini quyidagilarda ko‘rish 
mumkin: 
xalqaro 
kapital 
bozorlari 
hamda 
infrastrukturaning 
rivojlanganligida, 
global 
telekommunikatsiya 
sistemasining 
shakllanganligida, transmilliy korporatsiyalarning yuqori sur’atda 
o‘sganligi, kichik va o‘rta korxonalarning ishlab chiqarishi, iqtisodiy va 
investitsion faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan integratsiyalashgan milliy 
korporativ strukturasining tashkil topishini keltirish mumkin. 
SHu bilan birga Markaziy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy 
o‘zgarishlarni Jahon xo‘jaligining transfarmatsiyasi bilan xalqaro 
raqobatning kuchayishi, kapitalning davlatlar va hududlar orasida erkin 
harakat qilishi, transmilliy kompaniyalar faoliyatini kengaytirish, xalqaro 
moliya – kredit munosabatlarni erkinlashtirish va iqtisodiy globallashuv 
bilan amalga oshadi. 
Boshqa tomondan globallashuv rivojlangan mamlakatlarni jumladan 
Markaziy Osiyo mamlakatlarini ham Jahon xo‘jaligi aloqalariga kirishga 
bir qator muammolarni ham tug‘diradi. Bu muammolar – milliy 
iqtisodiyotning tashqi ta’siridan himoyalanmaganligi, mamlakatlarni 
xorijiy bozorlarga chiqishdagi qiyinchiliklar, tashqi transport va 
informatsion aloqalarni rivojlanmaganligi hamda ularning xalqaro 
tizimlardan uzoqda joylashganligi, asosiy eksport tovarlariga Jahon 
narxlarining o‘zgarib turishi, globallashuv xo‘jaligi faoliyatining Markaziy 
Osiyoda atrof muhit va energetika holatini salbiy oqibatlarga olib kelishi 
bilan chambarchasi bog‘liqdir.