Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Mulkiy jihatdan xususiy, jamoaviy-guruhiy va davlat tadbir-korligi ajratiladi:

Xususiy tadbirkorlik —bu xususiy mulkchilikka asoslangan tad­ birkorlik. Bu yerda tadbirkorlikka jalb etilgan moddiy, moliyaviy resurslar, yaratilgan tovar va xizmatlar, ularni sotishdan kelgan daroniad, birinchidan, individual (yakka tarzdagi), ikkinchidan, korporativ (guruh tarkibidagi) xususiy mulk hisoblanadi. Bozor iqtisodining yetakchisi xususiy tadbirkorlik hisoblanadi. Shu sababli 0 ‘zbekistonda xususiy mulkning ustuvorligini ta’minlash strategik vazifa hisoblanadi. 0 ‘zbekistondagi xususiy tadbirkorlik jami tovar va xizmatlarning eng ko‘p qismini yaratadi. 0 ‘zbekistondagi xususiy tadbirkorlik, xususiy korxonalar (firmalar), fermer va dehqon xo‘ja-liklari, yakka taitibda biznes qilish doirasida kechadi.

Jamoaviy-guruhiy tadbirkorlik xususiy mulk sohiblari o'z mulkini ko‘ngilli ravishda birlashtirganda paydo bo‘ladi. Bu turli kooperativlar, uyushmalar va shirkatlardan iborat. Bu yerda mulk ikki qismga ajratiladi, birinchisi jamoaga birikkanlarning umumiy mulki, ikkinchisi ularning individual (pay) mulki.
Baviat tadbirkorligi — bu davlatga qarashli korxonalar faoliyati bo‘lib, iqtisodiyotning davlat sektorini tashkil etadi. Ular davlat mulki hisoblanadi, lekin bozor qoidalariga amal qilgan holda mustaqil ish yuritadilar. Davlat sektorining iqtisodiyotdagi oTni har xil bo‘Iadi, biroq ko‘pchilik mamlakatlarda uning yaratilgan tovar va xizmatlar miqdoridagi hissasi 20 % atrofida bo‘ladi.
Tadbirkorlik o‘zining qoouniyligi jlhatidan, ya’ni qonunlarga naqadar mos yuritilishi jihatidan oshkora va yashirin tadbirkorlikka ajratiladi.
Oshkora tadbirkorlik —bu raxsat berilgan va davlat belgilagan qonun-qoidalarga binoan yuritiladigan tadbirkorlik boiib, bu ochiq-oydin amal qiladi. Uning qanday faoliyat bilan shug'ul-

114

lanishidan jamiyat ah!i xabardor boladi. Bu iqtisodiyotning rasmiy, ya’ni oshkora sektori hisoblanadi. Bu yerda tovar va xizmatlarning asosiy qismi yaratiladi.
Yashirin tadbirkorlik - bu rasman raxsat etilmagan, lekin amalda xufiyona tarzda va sir saqiangan holda yuritiladigan tad­ birkorlik. Bu hamma yerda bor, lekin uning miqyosi harxil. lining dunyo iqtisodiyotidagi hissasi 20 %ga teng. Iqtisodiyotga qanchalik ko‘p erkinlik berilgan boisa, yashirin tadbirkorlik shunchalik kam boladi. Bordi-yu erkinlik cheklangan bo'lib, soliqlar og‘ir boisa, faoliyat turlarini man etish ko‘p bo‘Isa, shunchalik yashirin tad-birkorlikka kuch beriladi.
Yashirin tadbirkorlik ijtimoiy foydali boiganda kishilar ehti-yojini qondiradigan tovarlar va xizmatlar yaratiladi, lekin bu rux-satsiz boiadi. Yashirin tadbirkorlikning eng xavflisi bu kriminal (jinoiy) biznesdir. Bu kishilarga foyda o‘rniga zarar keltiradigan ishdir. Bunga narkobiznes, parnobiznes, kishilarni o‘g‘irlab qiillikka sotish, ulami garovga olib pul talab qilish, yashirin ravishda qurol-aslaha sotish, harom pullarni bank orqali halollab olish kabilar kiradi. Biiiartiing orasida eng rivoj topgani narkobiznes boiib, bu narkotik moddalarni ishlab chiqarish va sotishni bildiradi. Hozir dunyodagi narkotiklar oldi-sotdisining 50 %dan ziyod qismi Afg‘onistonga to‘g‘ri keladi. Kriminal biznes ashaddiy va g‘oyat zararli faoliyat boMganidan jamiyat iinga qarshi bor kiichi bilan kurashadi.
Tadbirkorlik o‘zining yo‘nalishi, ya’ni qaysi sohada yuz beri-shiga qarab industrial, agrar va servis bizneslariga ajratiladi:
Imdmstrml Mines — bu sanoat, qurilish, aloqa va transport soha-sidagi tadbirkorlik unga dinamizm, ya’ni shiddat bilan yangilanib borish xos, lekin bu serxarajat hisoblanadi, Uning asosini sanoat fir-malari tashkil etadi.
Agr&himes - bu qishloq xo‘jaIigidagi tadbirkorlik boiib, uning turlari g‘oyat cheklangan. Uning asosini fermer xo'jaligi tashMl etadi.
Servis bimesi — bu aholiga xizmat ko‘rsatishga qaratilgan biz­ nes. Bu ham tadbirkorlik hisoblanadi, lekin uning turlari g‘oyat ko‘p, chunki dinamizm ham unga xos. Bunga tibbiyot, ta’lim, shou (tomosha), sport, turizm (sayyohlik), qimor (kazino, avtomat o'yin-lari), madaniy va maishiy xizmat koYsatishga oid biznes turlari kiradi. Iqtisodiyot qanchalik yuksak boisa, shunchalik servis biznesi rivoj topadi.
Biznes turlarining iqtisodiyotdagi salmogi har xil boiadi. Tadbirkorlik ish kolamiga qarab farqlantirilganda u 3 ta gu-

ruhga ajratiladi:

115

0. 
   Kichik tadbirkorlik. Bunga kichik korxonalar, mikrofirmalar, mayda fermer va dehqon xo‘jaliklari kiradi.
   

0.