Omilli daromadlar va ish haqining shakllanishi. Ishchi kuchi bozori va bandlik

16-mavzu
OMILLI DAROMADLAR VA ISH HAQINING SHAKLLANISHI. ISHCHI KUCHI BOZORI VA BANDLIK

1. Ish haqining iqtisodiy mazmuni va uningdarajasini belgilovchi omillar

Mehnat haqi qilingan mehnatninghar qanday turi hisobiga olingan daromad shaklini anglatadi.
Yaratilgan yalpi ichki mahsulotning uning ishlab chiqaruvchilari o‘rtasida ular mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadigan qismi ish haqi deb yuritiladi.
Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasida58 ish haqi ishchi kuchi bozorida mehnat bahosi sifatida talqin qilinadi. Bunda ish haqi darajasi unga bo‘lgan talab va taklif nisbatiga ishchining malakasi, mehnatining intensivligi va ishlab chiqarish natijasiga bog‘liq bo‘ladi.
Ish haqi iqtisodiy kategoriya sifatida xodimlar mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab, milliy mahsulotdan oladigan ulushining puldagi ifodasidir.
Ish haqidan farqli ravishda mehnat haqi turli xodimlar, shu jumladan aholiga maishiy xizmat ko‘rsatuvchi (sartarosh, maishiy texnikani ta’mirlovchi master va boshqa.) mayda mulk egalarining mehnat haqi hamda gonorar, mukofot va ular mehnatini rag‘batlantirishning boshqa turlarini o‘z ichiga oladi.
Ishchi kuchining aniq bozorida ish haqi uning stavkasini yoki resurslar bozorida mehnatning aniq turi narxini anglatadi.
Albatta ishchi kuchini takror hosil qilishda ish haqidan tashqari foiz, renta, foyda, dividend, turli imtiyozlar va nafaqalarningham roli bor. Ishchi uchun qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki unga qancha miqdorda tovarlar va xizmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu sababli, nominal va real ish haqi farqlanadi. Nominal ish haqi bu ma’lum vaqt davomida pul shaklida olingan ish haqi. Real ish haqi – bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdori. Boshqacha aytganda, real ish haqi –bu nominal ish haqining «xaridetish layoqati». O‘z-o‘zidan aniqki, real ish haqi nominal ish haqiga va xaridqilinadigan tovarlar (va xizmatlar) narxiga bog‘liq. Shunday ekan, real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo‘lganda, nominal ish haqiga to‘g‘ri va iste’mol buyumlari va xizmatlar narxiningdarajasiga teskari mutanosibdir. Bu miqdorlar nisbatini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin:

bu yerda, Vp–real ish haqi ; Vn–nominal ish haqi ;

P–iste’mol buyumlari va xizmatlarga narx darajasi.
Nominal ish haqi ‒ ishlab topilgan pul daromadi darajasini, real ish haqi esa xodimlarninghaqiqiy iste’moli va farovonlik darajasini tavsiflaydi.
Mamlakatda ish haqining umumiy darajasini beliglab beruvchi asosiy omillar quyidagilar:
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi;
Mehnatning asosiy kapital bilan qurollanish darajasi
Mehnatning tabiiy resurslar bilan ta’minlanganligi;
Mavjud ishlab chiqarish texnologiyasi;
Mehnatning umumiy malakaviy darajasi;
Taqsimotning tarkib topgan tizimi va boshqa iqtisodiy-ijtimoiy omillar.

2. Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari

Ishlab chiqarishning texnik va texnologik asoslaridagi, ishchilar mehnatining mazmuni va unumdorligidagi ularga bilim berish va kasbga o‘rgatish borasidagi o‘zgarishlar natijasida ish haqi shakli va tizimlari ham o‘zgarib boradi. Ish haqini tashkil etishda uning ikkita vaqtbay va ishbay shakllari farqlanadi. Vaqtbay ish haqi xodimning ishlagan vaqtiga qarab to‘lanadi. U odatda mehnatning natijalarini aniqhisoblab bo‘lmaydigan, balki ular aniqvazifalarni bajargan hollarda (masalan, injener-texnik xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar va shu kabilarga haq to‘lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonining borishi bilan belgilanadigan va bevosita ishchi mehnatiga bog‘liq bo‘lmagan paytlarda (masalan konveyerlar va avtomat liniyalarida ishlash) qo‘llaniladi.
Ishbay ish haqi ishlab chiqargan mahsuloti miqdori yoki bajargan ishininghajmiga qarab beriladi. Mahsulot birligi uchun uning miqdori, ta’rif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish normasiga taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi. Haq to‘lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga oladigan turlari ish haqining tizimini tashkil qiladi. Chunonchi, ishchilarning bir qismiga to‘g‘ri ishbay tizimi bo‘yicha haq to‘lanadi. Bunda ishlab chiqarish normasi qay darajada bajarilishidan qat’i nazar, ish haqi mahsulot birligi uchun belgilangan rasenka bo‘yicha to‘lanadi.
Ishbay-mukofot tizimi bir qancha ko‘rsatkichlar uchun mukofot berishni nazarda tutadi. Ishbay-progressivhaq to‘lashda belgilab qo‘yilgan norma doirasida ishlab chiqargan mahsulotga uning birligi uchun belgilangan rasenka bo‘yicha ish haqi beriladi, normadan yuqorisiga esa oshirilgan rasenka bo‘yicha pul to‘lanadi. Ishbay-ish haqining tizimida yakka tartibdagi, jamoa va ijara pudratida qo‘llaniladigan mehnatga haq to‘lash farqlanadi. Bunda olingan tayyor mahsulot uchun uning sifati va ishlab chiqarish chiqimlarini hisobga olib haq to‘lanadi. Haq to‘lashning jamoa shaklida ish haqi brigada, sex va boshqa bo‘linmaning pirovard faoliyati natijalariga bog‘liqqilib qo‘yiladi. Bunda har bir xodim faqat o‘ziga berilgan shaxsiy topshiriqlargagina emas, balki shu bilan birga bo‘linmaning butun ish hajmini ham bajarishdan manfaatdor bo‘ladi.
Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish engavvalo, ta’rif tizimi yordamida amalga oshiriladi. Ta’rif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat mintaqasi bo‘yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ish haqi darajasi tartibga solib turiladi.
Ta’rif tizimi ta’rif-malaka spravochniklarini va ish haqiga har xil koeffitsiyentlarini o‘z ichiga oladi.
Ta’rif-malaka spravochniklari, ta’rif setkasi ayrim kasblar va mehnat turlarining batafsil ta’rifi, u yoki bu aniq ishni bajaruvchining bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘ladi, shuningdek, unda bu ishni ta’riflash uchun qo‘yiladigan razryadlar ham ko‘rsatiladi. Ta’rif setkasida razryadlardan tashqari ta’rif koeffitsiyentlari ham bo‘lib, ular birinchi razryadli ishchiga haqto‘lash bilan keyingi razryadli ishchilar mehnatiga haq to‘lashningo‘zaro nisbatini ko‘rsatadi (birinchi razryadning ta’rif koeffitsiyenti hamma vaqt birga teng).
Ta’rif stavkalari tegishli razryadga ega bo‘lganlar mehnatiga to‘lanadigan haq miqdorini belgilab beradi