Ona tili haqida umumiy tushuncha

ONA TILI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
FarDU o`qituvchisi: Mahmmadjonova Shohsanam
FarDU talabasi: Xoshimov Normatjon
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Davlat tilini rivojlanish darajasini ko`rsatib beradi. Bu maqola orqali biz tilimizning boyligini, gramatikasini osonligini va qulayligini yoritib berishdan iboratdir. Bu maqola orqali biz til haqida ko`lab ma`lumotlarni bilib olamiz, tilimizni qachon kelib chiqqani, davlat tiliga til maqomi qachon berilgani tilimizda ijod qilgan olimlar haqida bilib o`tamiz. Til insonlarni bir biri bilan muloqot qiladigon asosiy vositasi. Tilning muloqotda ahamiyati katta, chunki til orqali ko`plab ma`lumotlarni tahlil qilish har xil ma`lumotlarni tushuntirish mumkin.
Kalit so`zlar: Til, o`zlik, qadiryat, O`zbek tili, mashhur odamlar, tilning rivojlanishi, o`zlikni anglash.
Asosiy qism:
Til kishilarning eng muhum aloqa vositasi. Til odamlarning bir biri bilan muloqotda bo`lishi uchun yordam beradigon eng muhum vositadir. Odamlar til orqali bir birlariga o`zlarining his tuyg`ularini ifodalaydi. Bizning ona tilimiz O`zbek tili o`zbek tiliga davlat tili maqomi 1989-yili 21-oktabrda beilgan Shundan buyon bizning yurtimizda barcha hujjatlar o`zbek tilida olib boriladi.
Til paydo bo`lganidan keyin jamiyat tez rivojlana boshlagan. Tilsiz jamiyat, jamiyatsiz bo`lishi mumkin emas, shuning uchun til ijtimoiy hodisadir, yani til yakka odmaga emas balki butun jamiyatga hizmat qilib, shu jamiyat yordamida rivojlanib boradi. Til insoning ongi, mehnat faoliyati kabi rivojlanib boradi. Til ham insonning mehnat qilish jarayonida sodir bo`lgan, yani iptidoiy odamlar davrida odamlar bir birlari bn turli hil ishoralar, rasmlar yordamida bir birlaini his tuyg`ularini tushinishgan. Til va jamiyat bir biriga tas`sir qip turadigan hodisa bo`lip qay biri rivojlangan sari ikkalasi ham rivojlanib boradi. Bu o`zgarishlar so`zlarning lug`at boyligida o`z aksini topadi, yani yangi so`zlar paydo bo`ladi. Tilning gramatik hususiyati uzoq vaqtgacha o`zgarmasligi mumkin lekin tildagi so`zlar tez-tez o`zgarib turadi. Buni biz mustaqillika erishganimizdan so`ng bazi so`zlarning chiqib ketishi, bazi so`zlarning yangi kirib kelishi misolida ko`rsak bo`ladi. Misol uchun:Oblast-viloyat, rayon-tuman kabi so`zlar yangisi kirib kelib eskisiga hojat qolmagan so`zlar hozirda tilimizga ko`plab yangi so`zlar kirib kelgan bularga misol tariqasida: kompyuter, akkaunt, marketing,kridit,diller kabi so`zlarni olishimiz mumkin.
Dunyo aholisi 1999-yili 6 mlrdga yetdi shu 6mlrd aholi 2976 xil tilda gaplashadi. Bazi bir manbalarda keltirilishicha dunyoda 3000 dan ortiq til mavjud. Yer yuzida 20ga yaqin til oilasi bor. Til oilalari o`z navbatida til turkumlariga bo`linib ketadi. Tillar qo`lanishiga ko`ra 2ga bo`linadi. Tirik til va o`lik til, tirik til deb ijtimoiy aloqa vositasi sifatida aloqda bo`lgan tilga aytiladi. Misol uchun: O`zbek, rus, ingiliz tillari kiradi. O`lik til deb esa ijtimoiy aloqa vositasi sifatida istemoldan chiqqan tillarga aytiladi. O`lik tilga misol keltirsak: Qadimgi so`g`d, qadimgi arab tillari misolida aytib o`tishimiz mumkin. Tillar umumiy va bir-biriga o`xshash 2turga bo`linadi. Qardosh va qardosh bo`lmagan tillarga. Qardosh til dep bir biriga yaqin umumiy jihatlari ko`p bo`lgan tillarga aytiladi. Misol uchun: o`zbek, qirg`iz qozoq va qoraqalpoq kabilar kiradi. Qardosh bo`lmagan til deb bir biriga yaqin bo`lmagan umumiy jihatlari ham boshqa tillarda namoyon bo`ladigan tillarga aytiladi. Qardosh tillar umuman bir oilaga mansub bo`lib bu oila yuqorida aytganimdek Bobo tillar oilasi deyiladi. Bizning til turkey tillar oilasiga mansub bo`lib tilimizni rivojlanishiga buyuk mutafakkirlarimiz o`zlarini ulkan hissalarini qo`shishgan. Turkiy tillar grmatikasini birinchi bo`lib Mahmud Koshg`ariy ishlab chiqqan. U 2ta asar yozgan birinchisi “ Kitobi javohir un naha fil lug`otit turk” bu kitob sintaksiz bo`limiga bag`ishlangan bo`lib bizgacha yetib kelmagan. Ikkinchisi “Devoni lug`otit turk”kitobi bo`lib 7000 ta so`zni o`z ichiga oladi. Bu kitob hukumdor Al-Muhtadorga bag`ishlangan. D.L.T da turkiy tillarga quydagicha tarif berilgan. Eng yengil til o`g`uz tili, eng to`grisi va yaxshisi tusi yag`mon tili, eng ochiq va ravon til hoqoniya tilidir deya chiroyli tariflar berib o`tilgan. Dunyoda hozirda 4xil yozuvdan foydalaniladi. Birinchisi piktografik yozuv rasmlarga asoslangan yozuv,ikkinchisi ideagrafik yozuv g`oyalarga asoslangan yozuv,uchinchisi iyerografik yozuv bu yozuv birinchi va ikkinchi yozuvlarni o`z ichiga oladi. To`rtinchisi fonetik yozuv tovushlarga asoslangan yozuv. Bizning yozuvimizni o`ziga yarasha tarixi bor. Dunyoda 220 xil yozuv turi bor bunda 30foizi yani 66xili o`zbek alibosi yani lotin alifbosidan foydalaniladi.yurtimiz hududlarida oldindan quyidagi yozuv turlaridan foydalanilgan.
1-Klinops yozuvi milotdan avvalgi 6-4 asrlarda foydalanilgan.
2-Oromiy yozuvi milotdan avvalgi 3-1 asrlar orligida foydalanilgan.
3-So`g`d yozuvi milodiy 1-5 asrlarda oraligida foydalanilgan.
4-O`rxun ena soy yozuvlari milodiy 5-8 asrlar oralig`ida foydalanilgan.
5-Arab yozuvi 8-asrdan boshlab to 20 asr boshlariga qadar foydalanilgan.
6-Uyg`ur yozuvi 10-asrdan 15-asrga qadar foydalanilgan.
7-Lotin yozuv juda oz mudatga 1920-yildan 1940 yilarga qadar foydalanilgan.
8- Kril yozuvi 1940- yildan hozirgacha foydalaniladi.
1989 yildan boshlab lotin alifbosiga asoslangan o`zbek tili alifbosi ishlab chiqildi va shundan buyon O`zbekistondagi barcha hujjat ishlari lotin yani o`zbek alifbosida olib borildi. Yurtimizni bazi bir kuchli davlatlardek rivojlanib ketmaganini sababi shundadir yuqorida aytganimdek til bilan jamiyat yonma yon yuradi. O`zbek tilining gramatikasi juda oson tuzilgan. O`zbek tilida turli xil til bo`limlari bor.
1-Fonetika – nutq tovushlarini o`rganadigon bo`lim.
2-Grafika – harflar tizimini o`rganadigon bo`lim.
3- Orfografiya – to`g`ri yozuv tanoylillarini o`rganadigon bo`lim.
4-Orfoefiya – to`g`ri talaffuz qoidalarini o`rganadigon bo`lim.
5-Leksikalogiya – so`z va uning ma`nolarini o`rganadigon bo`lim.
6-Morfologiya – so`z turkumlarini o`rganadigon bo`lim.
7-Sintaksis – gapda so`zlarning o`zaro boglanishini o`rganadigon bo`lim yani gap bo`laklarini o`rganadigan bo`lim.
8-Punktatsiya – tinish belgilarini o`rganadigon bo`lim.
9-Onomastika – atoqli otlarni o`rganadigon bo`lim.
1-Fonetika quyidagi masalalarni o`rganadi nutq tovushlari, bo`g`in, urg`u, fonetik hodisalarkabi masalalarni biz o`rganishimizga yordam beradi.
2-Grafika bizga harflarni, unli va undosh tovushlarni, jarangli va jarangsiz tovushlarni va sonorlarni o`rgatadi.
3-Orfagrafiya bizga 4 xil yozuv tamoyilini o`rgatadi. Fonetik yozuv,morfologik yozuv, shakily yozuv, tarixiy yozuv kabi yozuv tamoyillarini o`rgatadi.
4-Orfoefiya bizga sozlarni to`g`ri talffuz qilishni qoidalarini o`rgatadi.
5-Leksikalogiya bizga so`zlarning manolarini bilishni o`rgatadi. Bunda biz ko`proq izohli lug`atlarga yondoshamiz.
6-Morfologiya bo`limida biz so`z turkumlarini o`rganamiz yani ot, sifat, son, fel, olmosh va ravish kabi mustaqil so`zlarni o`rganamiz
7-Sintaksiz bo`limida biz gapda so`zlarning o`zaro bog`lanishini o`rganamiz yani aniqlovchi, to`ldiruvchi, hol, ikkinchi darajali bo`lak kabi bo`laklarni o`rgatadi.
8-Punktatsiya bo`limida biz o`rganamiz tinish belgilarini yani vergul, nuqta, nuqtali vergul, ikki nuqta, so`roq, undov kabi tinish belgilarni qayerda qo`llanilishini o`rganamiz
9-Onomastika bo`limida biz atoqli otlar yani joy nomlari,odamlarga atab qo`yilgan ismlarni o`rganamiz.
Tilimizda ma`lum bir geografik hudud, ma`lum bir ijtimoiy guruhlar uchungina tushunarli bo`lgan so`zlar bor.Bunday so`zlar o`z Ichida yettiga bo`linadi.
1-Shevalar – ma`lum bir geografik hududda yashaydigon aholi uchungina tushunarli bo`lgan so`zlarga aytiladi. Misol uchun shoti-narvon, chelak-paqir kabi so`zlar.
2-Lahja – shevalar yig`indisiga aytiladi. O`zbek tilida uchta shevalar yigindisi bor bular qarluq lahja, qipchoq lahja,o`g`uz lahjalar kiradi.
3-Argo – ma`lum bir ijtimoiy guruh a`zolari orasida qo`lanilib shu guruh azolari uchungina tushunarli bo`lgan so`zlar kiradi.
4-Jargo – dabdaba bilan ishlatiladigon so`zlar misol uchun onaiy zor, volidayi muhtaram, olam panoh, padari buzdrkvorm kabi so`zlar kiradi.
5-Vulgarizm- so`kinish va qarig`ishlarda ishlatiladigon so`zlar bo`lib bularga misol tariqasida og`zingdan qoning kegur, molga o`xshamay o`l, tovuq miyya kabi so`zlarni o`z ichiga oladi.
6-Varvarizm-chet tilaridan kirib kelib o`zimizni tilda o`z o`rnini topa olmagan so`zlar kiradi bularga misol tariqasida okey, davay,zato, xorasho kabi so`zlar kirib ketadi.
7-Atamalar malum bir kasb hunar yoki ilm fan doirasida qo`laniladigon so`zlar atamalar deyiladi.atamalar oz Ichida ikkiga bo`linadi ilmiy atamalar, kasbiy atamalar. Ilmiy atamalarga ildiz, kasinus, sinus, pilus, minus kabi so`zlar kiradi.
Ona tilining asosiy quroli so`zdir. So`z grammatik jihatdan shaklanga mano jihatdan bog`langan tovush va tovushlar yigindisiga aytiladi. So`zning ikkita manosi bor birinchisi grammatik mano ikkinchisi leksik mano. Grmmatik mano so`zni shakliga qarab qaysi so`z turkumuga tegishli ekanini o`rganadi. So`zning grammatik manosi morfologiya bo`limida o`rganiladi. Leksik mano so`zning borliqdagi predmet, belgi, hususiyat, miqdor, daraja, harakat holat haqida anlatadigan tushunchaga aytiladi yani qisqacha qilib aytganimizda eshitganimizda hayolimizga keladigon narsalarga aytiladi. So`zlar atash manosiga ko`ra ikkiga bo`linadi bir manoli so`zlar va ko`p manoli sozlarga bo`linadi. Bir ma`noli so`zlar dep so`zni alohida ishlatganda ham matn Ichida kelganida ham faqatgina bir manoni anglatishiga bir manoli so`zlar deyiladi. Ko`p manoli so`zlar dep mano bog`ligligini saqlagan xolda birdan ortiq mano anglatadigan so`zlar. Ko`p ma`noli so`zlarda 2ta mano turi bo`ladi. Birinchisi o`z mano ikkinchisi ko`chma manolarga bo`linadi. O`z mano dep so`zni matnda tashqarida boshqa sozlar yordamisz anglatadigon manosiga aytiladi. Ko`chma mano deb matnda boshqa sozlar yordamida anglatadigon ma`nosiga yatiladi. So`zlar nma asosida mano ko`chishiga ko`ra beshga bo`linadi.

1. 
   Metafora
   
2. 
   Metonomiya
   
3. 
   Sinekdoxa
   
4. 
   Vazifadoshlik
   
5. 
   Kinoya kabi mano turlariga bo`linadi.
   

O`zbek tilida oltita mustaqil so`z turkumi bor. Bular ot, sifat, son, fe`l, olmosh, ravishlar kiradi. Hozir men bular haqida ozgina tushuntirip o`taman. Ot dep Kim? Nma? Qayer? so`rog`iga javob bo`lgan so`zlarga aytiladi. Sifat dep qanday? qanaqa? so`rog`iga javob bo`lgan so`zlarga aytiladi. Son deb necha? nechanchi? qancha? so`rogiga javob bolgan so`zlarga aytiladi. Fe`l dep nima qildi? nima qilyamti? nima qilmoqchi? So`roqlariga javob bo`lgan so`zlarga aytiladi. Olmosh deb mustaqil so`zlar, so`z birikmasi va gaplar o`rnida kelib ularga ishora qiluvchi va so`roq manosini yuklovchi so`zlarga aytiladi. Ravish deb harakat va holatni belgisini bildirib kelib qanday? qachon? qayer? nima uchun? so`roqlariga javob bo`lib keladigan so`zlarga aytiladi.
O`zbek tilida mantnlar gaplardan tuziladi. Gap dep tugallanga fikr bilan ifodalangan so`z va so`zlar yogindisiga aytiladi. Gaplar ifoda maqsadiga ko`ra to`rtga bo`linadi. Darak gap, so`roq gap, buyruq gap istak gaplarga bo`linadi. Darak gap deb bajarilgan va bajarilmagan ish harakat haqida darak manoni ifodalagan gaplarga aytiladi. So`roq gap deb bajarilgan va bajarimagan ish harakatda so`roq manoni ifodalagan gaplarga aytiladi va so`roq belgisi qo`yiladi. Buyruq gap dep buyurish, davit etish, iltimos qilish manolarini ifodalagan gaplarga aytiladi. Istak gap dep istak manosini ifodalagan gaplarga aytiladi va gap ohiriga undov belgisi qo`yiladi.
O`zbek tilida gaplarning to`g`ri joylashish gap bo`laklaroga qarab bo`ladi. Gap bo`laklari asosan ikkiga bo`linadi bosh bo`lak, ikkinchi darajali bo`lak. Bosh bo`lakga ega va kesim kiradi, ikkinchi darajali bo`lakga esa aniqlovchi, to`ldiruvchi, hol kiradi. O`zbek tilida shu gap bo`laklaridan asosida gaplar tuziladi.
Xulosa:
Mana ko`rip chiqaninggizdek biz gapirayotgan ona tilimiz haqida ham ozgina ma`lumotlarga ega bo`ldik. Bizning ona tilimiz juda ham boy til ko`p so`zlardan foydalansa bo`ladi. Gramatikamiz ham osonroq tuzilga qolgan tillarga nisbatan. Bizning gramatikada gap bo`laklari hohlagan o`rinda qo`lanishi mumkin.gap buzulmaydi. Misol uchun: men uyga boraman, shu gapni boshqacha yo`l bilan ham aytsa gap buzulamaydi. Misol uchun: men boraman uyga desa ham bo`ladidi uyga boraman men desa ham bo`laveradi. Boshqa tillarni o`rganishimizda oldin o`zimizni ona tilimizni yaxshi o`rgansak qolgan tillarni o`ganishda qiyinchiliklarsiz osonroq o`rganishimiz mumkin bo`ladi. Shuning uchun o`zimizni tilimizni yaxshilab o`rganip tarixini bilib keyin boshqa tillarni o`rganishga harakat qilishimiz kerak bo`ladi.