Ona tili o`qitish

Erkin diktant - diktantning bayonga yaqin turi bo’lib, o’quvchilarni ravon bayon yozishga tayyorlaydi.
Diktant deb atalishining sababi - o’quvchini matnni diktovka qiladi, erkin deyilishining sababi matnni o’qib berilgan qismidan esda qolganini erkin ravishda yozishdir. Diktant uchun 3-5 abzasga bo’lingan matn tanlanadi. Matn o’qilishidan oldin zarur qoidalar takrorlab eslatiladi. O’qituvchi avval matnni yaxshi o’qib beradi, so’ngra abzasma-abzas o’qib yozdiriladi. Birinchi abzas oq’iladi, o’quvchilar esda qolganini yozadilar , ikkinchi abzas o’qiladi o’quvchilar esda qolganini yozib bo’lgach, uchinchi abzas o’qiladi. Diktantning bu turi to’g’ri yozuvga o’rgatishning nutq o’stirish vazifasi bilan uyg’unlashtirib amalga oshirishga yordam beradi.
Masalan, uchinchi sinfda "Fe'l" mavzusi o’tib bo’lingach o’qituvchi biz, bog’, gul, qo’shni, termoq, o’ynab o’tib ketmoq, adashib qolmoq, qidirmoq, topib kelmoq, so’zlarini doskada yozib berib, "bog’da" mavzusida gaplar tuzishni topshiradi. O’quvchilar quyidagicha gaplar tuzib yozadilar:
biz bog’da gullar terdik, Nafisa o’ynab bog’dan boqqa o’tib ketdi. U adashib qoldi, biz Nafisani qidirdik uni qo’shni bog’dan topib keldik.
Ijodiy diktant imloni o’zgartirishni o’rgatishni nutq o’stirish bilan uyg’unlantirib amalga oshirishga imkon beradi, bolalardan matn tuzishga faol munosabatda bo’lishini talab qiladi.
Kontrol diktant kontrol yoki tekshiruv diktanti O’quvchilar olgan bilim hosil qilgan ko’nikma va malakalarni tekshirish uchun o’tkaziladi. Kontrol diktantdan ayrim vaqtda o’qitish vositasi yoki imloviy malakalarini qosil qilishga qaratilgan mashq turi sifatida ham foydalaniladi. Kontrol diktant mustaqil diktant deb ham nomlanadi. Chunki O’quvchi qandaydir vazifani mustaqil bajarishda o’z kuchini sinaydi, o’zi bilgan qoidani O’qituvchi diktovka qilgan matnga tadbik qiladi. Kontrol diktant O’qituvchiga u yoki bu qoidaga oid mavzuni O’quvchilar qay darajada o’zlashtirganligi xaqida ma'lumot beradi va keyingi mashg’ulotlarni tug’ri rejalashtirishga imkon beradi. O’qituvchi butun sinf ayrim O’quvchilar nimani o’zlashtirmagani nimani takrorlash kimga qanday yordam berish qanday mashqlar ishlatish kerakligini aniqlab oladi.
Diktantlar kuzatilgan natijani berish uchun uni tashkil etish va o’tkazishda ayrim talablarga rioya qilish zarur.

1. 
   Kontrol ish ma'lum bir mavzu o’tilib , O’quvchilarda zarur malaka hosil bo’lgach, o’tkaziladi. Aks holda kontrol ish qiyinroq o’tkaziladi.
   
2. 
   Kontrol ish tekshirilganda yaqinda o’rganilgan mavzular bilan bir qatorda ilgari o’rgatilganlar yuzasidan yo’l qo’yilgan xatolar ham hisobga olinadi.
   
3. 
   Diktant uchun materiallar sifatida ma'lum bir mavzudagi bog’lanishli tekst ba'zan alohida gaplar olinadi. Har bir sinf uchun so’zlar soni quyidagicha belgilangan:
   

1-sinfda ikkinchi chorak oxirida 20 so’z, yil oxirida 40 so’z; 2-sinfda ikkinchi chorak oxirida 55 so’z, yil oxirida 65 so’z ; 3- sinfda ikkinchi chorak oxirida 75 so’z, yil oxirida 85 so’z;
Diktant tekstining qiyinligi o’rtacha bo’lishi, ma'lum qadar imlosi o’rganilmagan so’zlar kiritilmasligi yaqinda o’tilgan mavzuga oid 2-6 so’z bo’lishi talab etiladi.
Diktant teksti O’quvchilarning turli qoidalarga oid yo’l qo’ygan xatolarini aniqlash, taqqoslash imkoniyatini beradi. Tekstda ma'lum bir qoidaga oid nechta so’z bo’lishini bilgan O’qituvchiga O’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar hisobini olish, ular urtasidagi farqni aniqlash oson bo’ladi.

4. 
   O’qituvchi diktant tekstini o’qib, ayrim tushunarsiz so’z va iboralarni yo’l- yo’lakay tushuntiradi, O’quvchilar yozmay, faqat tinglab esda saqlab qolishlarini eslatib, har bir gapni alohida-alohida diktovka qiladi. O’qituvchi yig’ik sodda gaplarni butunligicha, yoyik sodda gap va qo’shma gapni esa qismlarga bo’lib yana o’qiydi, O’quvchilar yozadilar. Gaplar qayta o’qilganda O’quvchilar yozganlarini tekshirib ko’radilar.
   

Tekst diktovka bilan yozdirilgach, O’qituvchi tekstni yana bir marta sekin o’qiydi, O’quvchilar yozganlarini tekshiradilar.
Masalan, 1-sinfda so’zlarni so’roq berish orqali bir-biridan farqlash;
2-3 sinflarda so’z turkumlarini, otlarning egalik qo’shimchalarini topib, shaxs- sonini aniqlash, qaysi kelishikda turlanganini farqlash, fe'llarning qaysi shaxs- sonda turlanganini, zamonini aniqlash, xatolarni hisobga olish va ular ustida ishlash.
O’qituvchi o’z o’quvchilarining imlo va grammatikadan qay darajada malaka hosil qilganini aniqlash va bu malakani takomillashtirib borish uchun ularning yozma ishda yo’l qo’ygan xatolarini hisobga olib borishi zarur. O’qituvchi diktant natijalarini hisobga olib boradigan daftariga eng bo’sh o’zlashtiruvchi O’quvchilar uchun alohida varaq ajratib, ular yo’l qo’ygan xatolarni yozib boradi. Bu O’qituvchiga O’quvchilarning orfografik savodxonligi qanday o’sishini ko’zatib borishga, ayrim O’quvchilarga sinfda va uyda bajarish uchun shaxsiy vazifalar berishga differensial yordam uyushtirishga imkon beradi.
O’quvchilar yozma ishlarida yo’l qo’ygan xatolarini tugrilash ustida o’zlari ham mustaqil ishlaydilar. Buning uchun ular xato yozgan so’zlarini tug’rilab ko’chirib yozish bilangina chegaralanmay, ularni hisobga oladilar. Oradan ma'lum vaqt
o’tgach, O’qituvchi frontal suhbat vaqtida yoki O’quvchidan o’tilgan mavzuni so’rayotgan paytida zarur bo’lgan so’zlarni yozib berishini va qoidasini tushuntirishini so’raydi. Bu hildagi ish O’quvchilarni aktivlashtiradi. O’qituvchi chorak oxirida, yarim yilda, yil oxirida O’quvchilar ishida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni to’la analiz qilishi mumkin. U tipik xatolarni yozib borish va ularni O’quvchilar o’rgangan qoidalari asosida klassifikasiya qilish natijasida sinfdagi O’quvchilarning grammatika va imlodan o’zlashtirishi xaqida to’la tasavvurga ega bo’ladi. O’qituvchi O’quvchilar yo’l qo’yayotgan xatolarning sababini bilishi muhim ahamiyatga ega. Xatolarning kelib chiqish sabablari turlicha bo’lib, asosiylari qo’yidagilar hisoblanadi:

1. 
   O’quvchi qoidani bilmaydi;
   
2. 
   Qoidani biladi, lekin uni yozuvda qo’llay olmaydi;
   
3. 
   Qoidalarni aralashtiradi;
   
4. 
   Yozayotgan so’zlarini ma'nosini tushunmay xato qiladi;
   
5. 
   ayrim nutq tovushlarini xato eshitadi, yoki noto’g’ri talaffuz qiladi, yozish jarayonida o’zini tekshirib bora olmaydi.
   

O’quvchilarning grammatik bilim va to’gri yozuv malakalarini hisobga olib, ona tilidan o’zlashtirishlari baholanadi. Boshlang’ich sinflarda bitta baho qo’yiladi, bunda O’quvchilarning savodli yozishi hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ona tilidan bilim va malakalarini baholash me'yori I - IV sinflar rejasiga berilgan.
O’quvchilar yo’l qo’ygan xatoning oldini olish va to’grilashda yozma ishlarni tahlil qilish darslari katta ahamiyatga ega. Bunday darsning ko’rilishi kontrol ishning xarakteriga ko’ra turlicha bo’ladi.
Diktant tahlilida O’qituvchi bolalar diqqatini jamoa ishiga jalb etish uchun daftarlarni avval tarqatmaydi. Sinfda O’quvchilar yo’l qo’ygan tipik xatolar ustida ishlanadi. O’qituvchi doskada, boshqa o’quvchilar daftarlariga sinfdagi ko’p o’quvchi xatoga yo’l qo’ygan so’z, yokigaplarni yozadilar;
U yoki bu so’zning qanday yozilishi, nima uchun shunday yozilishi aniqlanadi; To’g’ri yozuv qoidalari takrorlanadi.
Tipik xatolar juda ko’p bo’lmaydi, shuning uchun O’qituvchi ular tahlilini tez tugatib, takrorlangan qoidaga oid so’z tanlash, shu so’zni qatnashtirib gap yoki so’z birikmasi to’zish va uni yozishni mashq qilishi yaxshi natija beradi. Darsning ikkinchi qismida O’quvchilarning individual xatolari tahlil qilinadi. O’qituvchi O’quvchilar daftarlarini tarqatadi. Ular O’qituvchi tomonidan togrilangan so’zlarni topadilar va daftarlariga yozadilar, ular ishtirokida gaplar tuzadilar va xokazo.
Faqat bunday darslardagina emas, balki boshqa darslarda ham xatolar ustida izchil ravishda ishlab boriladi.
Har bir dars, har bir O’quvchining javobi, har qaysi yozma ish O’quv predmetida berilgan bilimlarini o’zlashtirish darajasini ko’rsatib, O’qituvchi O’quvchilar duch keladigan qiyinchiliklar, keyingi darslarda nimaga ko’proq e'tibor berish kerakligi haqida ma'lumot beradi.
O’qituvchi alohida O’quvchi va butun sinf bilan olib boriladigan ishlarning aniq rejasini tuzish uchun sinf ishini diqqat bilan kuzatishi, og’zaki va yozma javoblarni to’g’ri baholab borishi, o’z daftarchasiga zarur ma'lumotlarni yozib borishi lozim. Grammatikadan - yozma grammatik tahlil, ma'lum sxema asosida gap bo’laklari, so’z turkumi yoki so’z tarkibi jihatidan tahlil qilib, gap
bo’laklari, so’z turkumlari xaqida chizish bilan, so’z qismlarini ma'lum belgilar bilan gapdagi so’zlarning bog’lanishini sxema bilan ko’rsatish va shu kabilar.
Orfografiyadan- kontrol diktant:
kerakli so’zlarni yoki tinish belgilarini qo’yib, bo’sh formada berilgan so’zlarga ko’shimchalar ko’shib gap tuzib, kitob yoki doskadan ko’chirib yozish;
berilgan tema asosida gap tuzish;
hikoya tarzidagi tekst asosida bayon yozish; kichik hikoya yozish;
ba'zan lug’at va kontrol diktantdan ham foydalanish mumkin. Maktab tajribasida grammatik bilim bilan orfografik malaka birga tekshiriladi, masalan: diktant yozdirilib, matndagi ayrim so’z, so’z birikmasi yoki gap tahlil qilinadi; Grammatik tahlil uchun ikki yoki uchta topshiriq berilishi mumkin.
Uchinchi sinf o’quvchilariga 2-chorakda "Qish keldi" mavzusida diktant yozdiriladi. Bundan maqsad bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish bo’ladi.