Opera janrining vujudga kelishi va rivojlanishi Kirish

Asardagi ijobiy qahramonlar - Maysara, Cho’ponali, Oyxon .
Obrazlarini ifodalovchi musiqa xush ohangligi, samimiyligi bilan maftun etsa, bularga qarama-qarshi qo‘yilgan qozi obrazi shafqatsiz qilib ko'rsatilgan. Uning paitiyasida rechitativ asos qilib olingan. Qozining yagona yakka nomeri uning «Mu-u» qo‘shig‘i, ho‘kiz mo‘rashiga taqlidan intonatsiyalarga asoslangan. Qozi leytmotivi pastlama harakatda bo‘lgan tovushqator bo'lagida tuzilgan. Hidoyatxon va Darg‘a partiyalaming umumiy tomonlari ko‘p. Ular kuplet shaklidagi qisqa qo'shiqsmion kuylarga asoslangan. Bu ikki obraz ham qozi obrazi kabi o‘zgarmaydi va
30
rivojlanmaydi. Mulla do‘st patiyasi ham sodda, kuplet tuzilishidagi qator folklor namunalarini eslatuvchi kuylar zaminida yuzaga kelgan. Qarilik chog‘ida bo’lsa ham uylanish orzusida yurgan Mullado‘stning hazil qo‘shiqlari kuyi birinchi bor opera muqaddimasida yangraydi, u butun asar uchun musiqali epigraf ahamiyatiga ega boladi. Operating musiqali dramaturgiyasida ansambil va xorlar muhim o‘rin egailagan. Birinchi pardada xalq xori hamda soqchilar xori ishtirok etadi. Ikkinchi pardada xor sahna ortida kuylaydi, opera xotimasida ham xor yetakchi rol o‘ynaydi. «Maysaraning ishi» operasining xalqchilligi, asl hajviyligi, badiiy vositalarining o‘ziga xosligi uning nafaqat O‘zbekistonda, balki chet davlatlarda ham shuhrat qozonishiga sabab bo‘ldi. Kompozitor tomonidan operettoga aylantirilgan bu asar «Maysaraning nayranglari» degan yangi nom bilan Lodz teatri (Polsha) da
namoyish etilgan. Urushdan keyingi yillarda birinchi bolalar operasi «Yoril tosh» yaratildi. Kompozitor S. Boboyev ushbu asarni yaratishda har bir bolaga tanish bo‘lgan xalq qo'shiqlaridan foydalangan. 1970-80-yillarda o'zbek kompozitorlari opera janrini mazmun jihatidan boyitdilar. Ushbu davr ichida tarixiy «Mangulik» L. Musayev, «Fidoyilar» S. Boboyev zamonaviy “Sadoqat” R. Adullayev, atoqli shaxslarga bag‘ishlangan “Sug‘d elining qopiloni” I. Akbarov, «Zebiniso» S. Jalilov, «Alisher Navoiy» M. Burxonov shuningdek, kamer operalar - «Sohilda to‘qnashuv» N. Z oirov, «Ona qalbi» X. Rahimov va boshqa operalar sahnalashrildi. 1970-80-yillar o‘zbek opera tarixida muhim bosqich hisoblanadi. Ushbu davrda yangi mavzular majmuiga mos keladigan musiqiy-ifodaviy vositalarri qo‘llash, o‘z mualliflik tilini topish kabi omillar bilan
bir qatorda, operalar mavzu jihatidan boyiganligin kompozitorlarning o‘z asarlarida ommaviy xalq kuylarini ko‘chirmay, balki mustaqil original kuylar yaratganligini ko’rish mumkin. Mustaqillik davri o‘zbek operalarida janr talqini, mavzu va mazmun doirasi yanada kengaytirilib, boyitildi. O‘zbek kompozitor opera asarlarida orkestming cholg‘ulashtirish yo'liarida ham vokal lavhalarida ham o‘zbek xalq musiqa merosi hamda milliy ijrochilik an’analarini zamonaviy
31
ifoda va texnik vositalar bilan uzviy bog‘lashga ahamiyat bermoqdalar. Bu davrda mumtoz operalar T.Sodiqov va R.Gliyerning “Layli va Majnun” 1995-yil, M. Ashrafiyning “Dilorom” 2001-yil qayta ishlanib, yangicha talqinda namoyish etildi. Hozirgi zamon ijtimoiy muammolari N.Zokirovning “Muxtoriyat” opera farsi O. Abdullayevaning “Vafo” operasi, uzoq o'tmish bilan bog‘liq M. Bafoyevning “Buxoroyi Sharif’ doston-teleoperasi, ulkan tarixiy shaxslar siymolari M.Bafoyevning “Al-Farg‘oniy”, A.Ikromovning “Buyuk Temur”, falsafiy mavzular I. Akbarovning “Ibtido xatosi” opera-oratoriyasi opera janrining keyingi rivojini belgiladi. Bular orasida A. Ikromovning “Buyuk Temur”, M. Bafoyevning “Al-Farg‘oniy” operalari
Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatrida sahnalashtirildi. Istiqlol yillarida kompozitorlar, baletmeysterlar va telerejissorlar hamkorligida yangi - teleopera janri yuzaga keldi. M. Bafoyevning “Buxoroyi Sharif’ H. Davron librettosi, 1997-yil asari shu janrda yaratilgan bo'lib, Buxoroning 2500 yilligiga bag’shlangan. Mazkur asar opera-doston deb atalib, 2 doston va 22 naqshlarga bo‘lingan. Opera badiiy o‘qish, baxshi, solistlar, xo‘r va o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri uchun yaratilgan. Asar Buxoro va uning tarixiy obidalari, qolaversa Imom al-Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Abduxoliq G'ijduvoniy, ibn Sino, Ro'dakiy kabi buyuk allomalarini musiqiy ohanglar orqali madh etadi. Asar televideniyaga mo’ljallangan bo‘lib, video ilim janrida namoyish etildi. Operaning bosh obrazi - baxshi bo‘lib, ma’lum musiqiy ohanglar orqali tasvirlanadi, har bir naqshni bir-biriga bog'lab beradi va opera bir yo‘nalishda yaxlit tasavvur etiladi. Orkestr tarkibiga chang, qo‘bu, sato, do‘mbira va qonun cholg‘ulari kiritilgan, ayrim cholg‘ular ma’lum obrazlarga jo‘rnavoz bo‘lib ifodalangan. Masalan, baxshi obrazi chang-qo‘buz solosi jo‘rligida namoyish etilgan. Musiqali teatr ijodiyotining boshqa e’tiborli yutuqlaridan biri bolalar uchun yaratilgan asarlardir. Ushbu yo'nalishda N. Norxo‘jayev, A. Ergashev, A. Mansurov, A. Ikromov va boshqa kompozitor- lar samarali ijod qilmoqdalar. Xususan, N.Noixo'jayevning "Burgutcha va toychoq", "Ona bolam
32
deydi, bola onam deydi" musiqali spektakllari, A.Ikromovning "Olovuddinning sehrli sham
chirog‘i", A. Ergashevning "O‘n ikki oy" musiqali ertagi, A. Mansurovning "Hayvonlar sultoni" operasi tinglovchilar tomonidan qizg‘in qarshi olinmoqda. Yoshlarbop qiziqarli mavzular tanlab olinayotganligi, jozibador kuy-qo‘shiqlarning yangrashi, zamonaviy estrada uslubiga xos ritmlaming ishlatilishi xushchaqchaq kayfiyat bag‘ishlasa, sahna harakatlarining tabiiyligi bilan tomoshabinni ishontira ol- ganligi mazkur asarlarga katta muvoffaqiyat baxsh etdi. Xulosa qi- lib aytganda, opera janrida mazmunni talqin qilishda asosiy urg‘u milliy va umumbashariy ma’naviy qadriyatlami tarannum etishga qaratildi.