Oqitiwshi ha’m oqiwshi ortasindag’i dawlardin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri

oqitiwshi ha’m oqiwshi ortasindag’i dawlardin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri


Reje:

1. 
   Oqitiwshinin’ oqiwshilar menen qarim-qatnasinda so’ylewdin’ orni.
   
2. 
   Qarim-qatnastin’ „noverbal” qurallari ha’m tin’law ko’nlikpeleri.
   

Tayansh tu’sinikler: Qa’weterleniw, itibar, kritika, mu’nasebet, aqibet, azap shegiw, qa’te, awiriw, uyqisizliq, a’lpayimliliq, talapshan’, o’spirim, qarim-qatnas, noverbal, qopalliq, qiziqpawshiliq, g’a’resiz pikirlilik.


Bu’gingi ku’nde pedagogika pa’ni aldinda ta’lim mazmunin modernizatsiyalaw ha’m onin’ o’zine ta’nlikleri menen baylanisli bolg’an ken’ shen’berdegi waziypalar sheshimin tabiw za’ru’riyati actual mashqalalardan biri bolip kelmekte. Sonday eken bul mashqalani sheshiw ushin biz birinshi na’wbette oqitiwshi iskerligine pa’t beriwimiz kerek boladi. Belgili, ta’lim reformalarin a’melge asiriwda oqitiwshi iskerligi tiykarg’i orindi iyeleydi. Oqitiwshi faktori idealiq-siyasiy bilimlerdi iyelewleri arqali ka’siplik bilim, ko’nlikpe ha’m ilimiy ta’jriybelerin qa’liplestiriwde tiykarg’i esaplanadi.
Da’wir rawajlaniwi ha’m za’ru’rlikleri tiykarinda oqitiwshi <> in rawajlantiriw pedagogikaliq-psixologiyaliq ta’sir etiw quralinda olardag’i qa’biliyet, qizig’iw, talant, isenim ha’mde a’meliy ko’nlikpelerin qa’liplestiriw bu’gingi ku’nnin’ tiykarg’i waziypasidir. Ha’zirgi ku’n texnikaliq rawajlaniw da’wirinde bazi oqitiwshilarda kompyuter sawadxanlig’inin’ joqlig’i, o’z waziypasina suwiqqanliq penen jantasiwi, ka’siplik-shaxsiy bilim, ko’nlikpe ha’m ilimiy ta’jriybelerinin’ toliq qa’liplespegenligi, pedagogikaliq sheberliktin’ jetispewshiligi, o’z ka’sibinin’ pedagogikaliq-psixologiyaliq ma’nisin tu’sinbewshiligi siyaqlilar yaki kerisinshe olardin’ o’z qa’biliyetlerin ko’rsetiwde bazi bir kemshliklerdin’ elege shekem bar ekenligin zamanago’y oqitiwshi ko’rinisin qa’liplestiriwge unamsiz ta’sir etiwshi tiykarg’i faktorlar bolip qalmaqta.
Talim-ta’rbiya ko’p qirli ha’m quramali protsess bolg’anlig’i sebepli oqiwshi ha’m oqitiwshilar arasinda ayrim kelispewshilikler payda bolip turadi. Kelispewshiliklerdin’ aldi alinbasa dawg’a aylanadi. Ta’lim orinlarinda oqitiwshi ha’m oqiwshilar arasindag’i dawlardi, yag’niy konfliktologiyaliq keypiyat ha’m o’zgesheliklerdi u’yreniw ja’miyettegi krizislerdin’ kelip shig’iwi ha’m sotsial toqnasiwlardin’ aldin aliwg’a ko’mek beredi. Bu’gingi ku’nde ja’miyetimizde payda bolip atirg’an dawlar ishinde oqitiwshi ha’m oqiwshi ortasindag’i dawlar en’ quramali ha’m actual mashqalag’a aylanbaqta. Joqarida aytip o’tkenimizdey, oqitiwshi oqiwshinin’ jas, psixologiyaliq ha’m jeke o’zgesheliklerin ta’lim-ta’rbiya protsessinde itibarg’a almasa, o’z-ara kelispewshilik kelip shig’iwi ayqin. Alip barilip atirg’an baqlawlardan aniqlaniwinsha, bul barada pedagog alimlar, ta’jriybeli oqitiwshilar, ta’rbiyashilar, ata-analar, ma’ha’lle aktivleri sherikliginde perspektivali ta’rbiyaliq islerdi a’melge asiriwlari talap etiledi.
Qarim-qatnastin’ “noverbal” qurallari ha’m tin’law ko’nlikpesi.
Oqitiwshinin’ oqiwshi qarim-qatnasinda so’zdin’ mazmuni menen birge mimika, sesler uyg’inlig’i, so’ylew intonatsiyasi da u’lken a’hmiyetke iye.
Qanigelerdin’ aytiwina qarag’anda, u’lkenler menen qarim qatnas intonatsiyasi 40% axboratqa iye eken. Bala menen qarim-qatnasta bolsa intonatsiyanin’ ta’siri artadi. Bala u’lkenlerdin’ o’zine qaratilg’an mu’ra’jatinin’ intonatsiyasina qarap, olardin’ o’zine bolg’an mu’nasebetlerin bilip aladi. So’zlerdi qabil etkende ol en’ da’slep intinatsiyag’a juwap retinde ha’reket qiladi, usinin’ son’inda aytilg’an so’zdin’ ma’nisin ilg’aydi.Intonatsiyada u’lkenlerdin’ balag’a qaratilg’an ko’z qarasindag’i keshirmeler ju’zege keledi ha’m bala og’an juwap retinde ha’reket qiladi.
Tin’law.Oqitiwshi da oqiwshini tin’lawi ha’m esite aliwi lazim. Oqitiwshi ko’z qarasinin’ na’tiyjeliligi oqiwshinin’ tin’lay aliw ko’nlikpesine naylanisli boladi. Buni bir qatar sebeplerge ko’re atqariw an’sat emes: birinshiden, oqiwshidan irg’aqtag’i ha’m bir-birine baylang’an so’ylewdi ku’tiw qiyin Sog’an ko’re u’lkenler o’z so’ylewin ko’binese bo’lip so’yleydi. Sonin’ menen so’z qa’legende, oqitiwshinin’ tin’law ushin ha’mme waqit da waqiti bola bermeydi, oqituwshi nenidir bilmekshi bolg’anda bolsa, oqiwshi o’zinin’ sa’wbetke bolg’an qizig’iwshilig’in jog’altqan boladi. Tana. Balanin’ jaqinlarin ju’zine salip tana qilman’! Hesh qashan oqiwshini, a’sirese o’spirimdi, shan’arag’indag’i tinishsizliqlarin, ata-anasi, ag’a-inisi, apa-sin’lilerinin’ etikasin ju’zine salip, malomat qilmasliq kerek. Bunday tana ushin oqiwshilar oqitiwshilardi hesh qashan keshirmeydi. Jaza. Oqitiwshi konfliktti sheshkende jazani tiykarg’i ta’sir quralinan biri dep esaplaydi. Olardin’ pikirinshe, sonin’ menen quliqtin’ ta’kirarlanbaslig’ina erisiledi, bul bolsa oqiwshini qorqitadi. Biraq bala jazalang’annan son’ onin’ ruwxinda qanday keshirmeler iz qaldiradi: nadomad, g’a’zep, matonat, qorqiw, qapagershilik, ayipdarliq, agressiya.
<<Ushinshi>> adamdi mirat qiliw. Oqitiwshi ha’m oqiwshi ortasindag’i mu’nasebetler qarama-qarsi ta’repke o’tkende, ayrim waqitlari <> adam mirat qilinadi. Tiykarg’isi, <> adam oqiwshi ushin a’hmiyetli adam boliwi lazim. Ko’binese konfliktti sheshiwde mektep direktori yaki administraciyadan kimdir tartiladi.
Pedagogikaliq protsessde sonday halatlar da boladi, olardin’ tiykarg’i sebepshisi oqitiwshi bolip qaladi. 6-9 klass oqiwshilari arasinda o’tkerilgen soraw na’tiyjelerine ko’re, oqitiwshilardin’ o’z oqiwshilarinan narazilig’i asip, konfliktler kelip shig’arar eken, yag’niy oqitiwshi-oqiwshi mu’nasebetlerinde kelip shig’atug’in dawlar kelip shig’iw sebebine ko’re pariqlanadi. To’mendegi hallarda konfliktke oqitiwshi sebep boladi:
1. Oqitiwshi ba’rha’ma baqiradi, ga’pti aqirina shekem esitpeydi.
2. Ayriqsha oqiwshilardi ajratip, olarg’a jaqsi mu’nasebette boladi. Oqitiwshinin’ su’ykimli oqiwshilari boladi.
3. Mayda ga’p oqiwshilardi arzimag’an na’rse ushin da jazalaydi
4. Sabaq ha’m sabaqtan tisqari protsesslerde de oqiwshilarg’a erkinlik bermeydi.
5. Kishkene balalarg’a qarim-qatnas qilg’anday, mu’nasebet qiladi.
6. Oqiwshi shaxsin hu’rmet qilmaydi, qopal dawis irg’ag’inda so’yleydi.
7. Qiynalg’aninda tu’sinbeydi-ja’rdem bermeydi.
8. Qa’ha’ri tez.


Oqiwshilar arasinda yaki oqiwshi-oqitiwshi arasindag’i konfliktler eki adam menen shegaralanip qalmastan, atiraptag’ilardin’ keypiyatina da unamsiz ta’sir etedi. Bul protsess to’mendegishe keshiwi mu’mkin:
1) Klass toparinda eki yaki bir neshe oqiwshilar arasindag’i konfliktler sabaqtin’na’tiyjeliligine unamsiz ta’sir etedi. Oqitiwshi ha’m oqiwshinin’ birqansha waqti konflikttin’ taliqlaniwi ushin ketedi.
2) konflikt na’tiyjesinde klassti basqariw ku’nen-ku’nge qiyinlasip baradi. Eger klassta konflikt teren’lesse, oqitiwshinin’ klassti qadag’alawi ha’m basqariwi izden shig’adi.
3) konflikt na’tiyjesinde klassta awizbirshilik, sheriklik, dosliq mu’nasebetleri to’menlep baradi.
Juwmaq orninda soni aytiw mu’mkin, song’i waqitlarda zamanago’y ja’miyettegi insang’a bolg’an tu’rli ilimiy-texnikaliq, ma’nawiy, ekonomikaliq ta’sirlerdin’ ha’dden ziyat artip bariwi, zamanago’y ja’miyette jasaw ta’rizdin’ quramaliliqqa ta’rep artip baratirg’anlig’i, adamlar toqnas keliwi mu’mkin bolg’an tu’rli konfliktli sharayatlarda jaslardi ja’miyette g’a’resiz ha’m aktiv puqara sipatindag’i qatnasi ushin zamin jaratiw, basqa insanlar menen ta’biyiy bolg’an tu’rli sotsial, ekonomikaliq, ma’nawiy-ruwxiy, psixologiyaliq qarim-qatnaslarda olar sanasi, oyi ha’m etikasinda kishipeyillik, mexriybanliq, hadalliq, tuwriso’zlik, aqko’kireklik, hu’jdaniylik, o’z so’zinde turiw siyaqli hislatlardi ta’rbiyalaw lazimdir.
Bekkemlew ushin sorawlar:
1. Oqitiwshi ha’m oqiwshi mu’nasebetinde <> tin’ a’hmiyeti nede?
2. Oqitiwshinin’ oqiwshi menen qarim-qatnasta so’ylewdin’ mazmuni, pontomimika ha’m so’z intonatsiyasinin’ ro’li.
3. Qanday hallarda konfliktke oqitiwshi sebepshi boladi?
4. Qarim-qatnastin’ <> qurallari ha’m tin’law ko’nlikpesi haqqinda mag’liwmat berin’.
5. Oqitiwshi ha’m oqiwshi ortasindag’i qarim-qatnaslarda u’shinshi adam ne sebepten sa’wbetke mirat etiledi?


Paydalanilg’an a’debiyat:

1. 
   Axmedova M.T. Pedagogikaliq konfliktologiya.-T.: TDPU, 2014.-304 b.
   
2. 
   Ibragimov X., Yoldoshev Ol. Ha’m basqalar. Pedagogikaliq psixologiya.-T.: O’zbekistan filosoflari milliy ja’miyeti, 2009 y.-400 b.
   
3. 
   Xoliqov A. Pedagogikaliq uqip.-T.: Tejew - finans, 2011 y.-420 b.