O’qituvchilik kasbi, uning huquqiy, demokratik jamiyatdagi o’rni

 

1.4. “Proffessor Unrat” qissasida “gimnaziya” o`qituvchisi obrazining talqini  

 

 “Proffessr Unrat” asari Haynrix Mann ijodidagi tanqidiy realistik davrning 

boshlang`ich pallasida yaratilganligi bilan boshqa asarlardan ajralib turadi. 

---

 

44 

“Proffessor  Unrat”  asarining  muallifi  bo`lgan  Haynrix  Mann  o`zi  o`qib 

yurgan  gimnaziya  va  maktablarda  boshidan  kechirgan  hayotiy  voqealar  asosida 

hukmdorlarga  malaylarcha  mute  bo`lib  ketgan  muallimlarning  tipik  qiyofasini 

yrata  bilgan.  Uning  ushbu  asardagi  qahramonlari  orasidagi  sog`lom  fikrli 

tarbiyachi yoki katta yoshdagi ijobiiy fikrlay oladigan va kelajak avloddan insoniy 

kamolot  yo`lini  ko`rsata  oladigan  tarbiyachilar  deyarli  yo`q.  Chunki  urush 

vasvasasi  boshlanib  kelayotgan  va  yosh  avlodni  dunyoga  hukmron  bo`lishga 

intiluvchi  hukmdorlarning  buyrug`iga  so`zsiz  itoat  qiladigan  yugirdaklarni, 

boshqacha aytganda sohta vatanparvarlarni tarbiyalash ishiga da`vat qilgan ta`lim 

tizimida adolatparvar va tinchliksevar muallimlarga joy topilmas edi.  

 

Muxtaram yurtboshimiz I.A.Karimov 2-jahon urushida fashistik Germaniya 

ustidan  qozonilgan  g`alabani 70  yilligiga  bag`ishlangan  va  Toshkentdagi    Xotira 

hiyobonidagi  Ommaviy  Axborot  Vositalari  muxbirlariga  bergan  intervyusida 

qayta-qayta  ta`kidlanganidek  ,  mustaqil  mamlakatimiz    ta`lim-tarbiya  tizimi 

oldida    kelajak  egasi  bo`lmish  yosh  avlodni  mehnatsevar,  to`g`riso`z,  halol, 

elparvar  va  bag`ri  keng  insonlarni  tarbiyalashdek  vazifa  turadi.  Ana  shu  ezgu 

maqsad  yo`lida  mamlakatimiz  ta`lim  tizimining  hamma  bo`g`inlarini  yuqoridagi 

oliyjanob  vazifani  og`ishmay  bajarish  yo`lida  barcha  ishlar  tashkil  qilinganligini 

guvohimiz. 

 

Yuqoridagi bajarilgan tahlilga qo`shimch tarzda  Haynrix Manning boshqa 

asarida markaziy qahramonining tarbiyachilari bilan uning orasidagi munosabatni 

bajargan  tahliliy  tajribamizga  qiyoslab  ko`rsak,  chiqarmoqchi  bo`lgan  xulosmiz 

uchun  yetarli  dalillar  keltirgan  bo`lamiz.  Bunda  gap  Haynrix  Mann  hajviy 

ijodining yuksak cho`qqisi hisoblanmish “Sodiq fuqaro” romani haqida ketadi. 

„Haynrix  Mann  hajviyotining  «Imperiya»  trilogiyasining  birinchi  romani 

«Sodiq  fuqaro»  (1914)dir.  Unda  zo`ravonlik  va  monarxiya  tartiblarining 

himoyachisi,  «mas`uliyatni  his  etmaydigan  shovinist»  obrazi  yaratiladi. 

Romanning  bosh  qaxramoni  Didrix  Gessling.  Ijtimoiy  hayotdan  uzoq,  qo`rqoq, 

filistr-meshchan  bu  odam  ekspluatator  bo`lib  qolgach,  jamiyat  taraqqiyoti  uchun 

xavfli kishiga aylanadi. 

---

 

45 

Yozuvchi,  Didrix  Gessling  xarakterini  yuzaga  keltirgan  yaramas  muhitni, 

yomon  ta`sirni  ko`rsatadi.  Kichik  bir  qog`oz  fabrikasiga  xo`jayinlik  qilgan  otasi 

oilada qo`pol bir odam bo`lgan. Lapashang Didrix otasidan qo`rqadi va shu tufayli 

hurmat  qiladi. Didrix  maktabga  ham  yig`lab  borardi. Darslarini  bilmagan  vaqtda 

ko`zlariga  yosh  oladi.  Bunday  holat  naf    keltirgach  endi  bu  narsa  odat  tusiga 

kiradi.  Maktabni  bitirgach,  Berlinga  o`qishga  boradi.  U  yerda  millatchi  burjua 

yoshlar tashkiloti «Yangi tevtoniya» safiga kiradi.. 

Didrix  voyaga  yetgach,  uyida  zulm  o`tkazuvchi  zolim  erga  aylanadi.  U 

xotinini  o`ziga  tobe  tutadi,  ona  esa  bolalarini  o`ziga  bo`ysundiradi.  Didrix 

bolalarini kichik xonaki itga ozor berishga o`rgatadi. Otasi vafotidan so`ng o`zini 

erkin  tutgan  Didrix  fabrikaning  egasi  bo`ladi  va  ishchilarni  qattiq  ekspluatatsiya 

qilishi natijasida katta foyda ola boshlaydi. 

Didrix  o`ziga  bo`ysunuvchilarga  nisbatan  o`ta  qo`pol  va  shafqatsiz, 

aksincha  o`zidan  yuqori  turuvchi  amaldorlarga  esa,  itoatkor  shaxs.  Bir  kuni  u 

Berlinda  kayzerning  o`tib  ketayotganini  ko`rib  qoladi.  Turgan  joyi  balchiq 

bo`lishiga  qaramay,  o`sha  yerda  tiz  cho`kib,  imperator  Vilgelmga  ta`zim  qiladi. 

Bu esa unga sodiq fuqaro ekanini bildirar edi. Didrix ishchilarga «ichki dushman» 

deb,  ularning  o`z  ahvollarini  yaxshilashga  qaratilgan  har  bir  harakatiga  «isyon» 

deb qaraydi, ularni «yanchib tashlash»ga undaydi. «Biz qo`rqmaymiz, kayzer biz 

bilan»,  deb  chiranadi.  Unda  agressorlik  kuchli,  ayni  chog`da  mehnatchilardan 

qattiq qo`rqadi ham. 

«Sodiq fuqaro» romanida Haynrix Mann nemis meshchanlarining ayanchli 

hayotini,    burjuaziyaning  millatchilik,  bosqinchilikdan  iborat  siyosatini  masxara 

qildi. Didrix Gessling nemis hukmron tabaqalarining munofiqlik va yovuzliklarini 

aks ettirgan tipik obrazdir.  

 

Takror  keltirilgan  yuqoridagi  dalillar  asosida  dastlabki  xulosa  qilish 

mumkunki,  XX  asr  dastlabki  choragida  Germaniya  ta`lim-tarbiya  tizimida 

shunday bir yagona qoidaga amal qilingan edi. Bu tamoilga amal qilingan  ta`lim-

tarbiya  siyosati  tajavuskor  millatchilik  va  bosqinchilik  siyosatni  ro`yobga 

chiqaruvchilarni tarbiyalab yetishtirishga yo`naltirilgan edi. 

---

 

46