O’quv – uslubiy majmua mualliflar: dots. Qobilov S. S. Ass. Nurmamatov M. Q. Ass. Abdirofiyev N. A. Samarqand – 2020

Ma’ruza bayoni. 
Sistemaviy programma taminoti strukturasi. 
Programmalashtirish – bu ma’lumotlarni qayta ishlashni tashkil qilish jarayoni 
bo’lib programma tuzish ,u bilan bog’liq bo’lgan ma’lumotlar strukturasini tasvir-
lash kodlashtirishni o’z ichiga oladi.Programma esa komandalarning tartiblangan 
ketma-ketligi bo’lib konkret masalaning yechim algaritmini tasviridir yoki boshqa-
cha qilib aytganda pragramma pragrammalash tilining konstruksiyalari ketma-ket-
ligidir.Har bir programma hisoblash tizimi muhitida bajariladi. 
Hisoblash sistemasi (HS) yoki tuzimi ikkita bir-biriga bog’liq bo’lgan, 
ajralmas qismlardan iborat, yani quydagi sxema yordamida ko’rsatish mumkin. 
Bu yerda AB – aparat vositalari
(hardware) va PT – programma taminoti 
(software).Hisoblash sistemasining har
bir kompanentasini yaratishning usuli vosita va texnalogiyalari mavjud. 
Aparat vositalarini tahlil qilishda tizim 
arxitekturasini bilish kerak.Arxitektura so’zi EHM ,hisoblash sistemasi yoki pro-
gramma taminotiga nisbatan tizimni umumiy mantiqiy tuzilishi , ma’lumotlarni 
kodlash, texnik vositalar va programmalar majmui, ularning o’zaro hamkorligi , 
xususiyatlari va qo’llash pirinsiplarini bildiradi.Jahondagi ShEHM parkini 85-87%
tashkil qiluvchi IBM PCga o’rindosh kompyuterlarni arxitekturasini qarasak uning 
umumiy ko’rinishi quydagichadir
HS 
AB 
PT 

---

6 
Bu yerda OX – operativ xotira QDQ – qattiq disk qurulmasi, YUDQ – yum-
shoq disk qurulmasi.Kontroller maxsus protsessor bo’lib tashqi qurulmalarni 
bobqarish uchun ishlatiladi.Shuning natijasida markaziy (bosh) protsessor quril-
malarini boshqarishdan ozod bo’ladi. 
Maskur fanni o’rganish jarayonida biz asosan programma taminoti,uning tur-
lari, tashkil qilish usuli, vosita va texnalogiyalari bilan tanishamiz. Programma 
taminoti ikki turga bo’linadi – sistemaviy va amaliy programma taminoti.
SPT – sistemaviy,
APT – amaliy programma taminotlari 
Bularning har biri o’z navbatida bir nechta
bo’laklardan iborat.Masalan,
Protsessor
OX 
Ox kantrileri 
Monitor 
kontrolleri 
Monitor 
QDQ 
QDQ kantrileri 
Tashqi qurilma 
kontrolleri 
Tashqi qurilma 
kontrolleri 
YUDQ 
YUDQ 
kantrileri 
Klaviatura 
kantrileri 
Klaviatura 
Programma 
ta’minoti 
SPT 
APT 
SPT 
OS 
PS 
KDP 
APT 
APP 
FPT 
SPK 

---

7 
Bu yerda OS – operatsion sistema (tizim), PS – programmalash tizimi, KDP – 
kontrol va diagnostika (tashhis) programmalari.APP – amaliy programmalar pake-
ti, SPK – standart programmalar ko’mplekisi, FPT – foydalanuvchi tamonidan 
muayyan masalalarni yechish uchun tashkil qilngan programmalar. 
Har bir taminot turiga o’ziga xos usullar, programmalash texnalogiyalari mos 
keladi. Sistemaviy programmalash – bu umumiy programma taminotini yaratish 
jarayoni bo’lib OS, programmalash sistemalari, boshqaruvchi va tekshiruvchi 
(tashhislovchi) programmalarni tuzishga asosiy etibor beradi.Amaliy program-
malash amaliy (tadbiqiy) programmalarni tuzish va taxlashga (atladka) 
mo’ljallangandir.
Tizimli programmalash usul, texnologiya va vositalari haqida gapirsak u 
holda texnalogiyalardan modulli va strukturali programmalash, klassik va hozirgi 
zamon vizual dasturlash paradigmalari, vositalardan esa o’ya yuqori dasturlash til-
lari, mashina va eshak mashinaga mo’ljallangan tillar, assemblerlar ham ishlati-
ladi. 
Umuman olganda OS, mashina va programma inustrumental vositalari va 
taminoti orasidagi aylanali diagramma yordamida tasvirlah mumkin.