O‘quv materialari (MA’ruzalar) 1-modul. Qadimgi turkiy til. Grafika


Download 0.95 Mb.
bet45/85
Sana02.02.2023
Hajmi0.95 Mb.
#1147202
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   85
Bog'liq
1-Ma\'ruza (2)

Ravishdosh formalari. Ravishdoshlar o‘z holicha kesim bo‘lib kela olmaydigan, tuslanmaydigan, fe’llarga qo‘shimcha ma’no beruvchi fe’l shaklidir. Ravishdoshlar qo‘shma fe’llarning etakchi komponenti bo‘lib keladi. Ravishdoshlar quyidagicha qoʻshimchalar ishtirokida voqelanadi:
-u, -ü affiksi: yanturu “qaytarib”, qatïnu “kuchayib, mustahkamlanib”, tapïnu “topinib”, ökünü “oʻkinib”, yügürü “yugurib”, öntürü “ozod qilib” va h.k.
-a, -ä affiksi: aša “oshib”, tuta “tutib”, ağa “koʻtarilib”, kečä “kecnib”, inä “inib, tushib”, önä “unib”.
-ï, -I affiksi qayd etilgan ikki qoʻshimchaga nisbatan kamroq uchraydi: alï “olib”, qodï “qoyib”, yazï “yozib”,eti “etib”, eriti “eritib”, tegi “erishib”.
Ravishdoshning yuqoridagi shakllaridan ba’zilari asta-sekin leksik grammatik jihatidan mustaqillik kasb etib, ko‘makchi yoki ravishlarga aylanib qolgan. Jumladan, tegi so‘zi aslida teg- fe’lining o‘zagiga –i affiksining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan, keyinchalik ravishdoshlik xususiyatini yo‘qotgan va ko‘makchiga aylangan: Temir qapïğqa tegi sülädimiz “Temir qopiqqa (darvoza) qadar qoʻshin tortdik” (KT).
-p / -ip, -ïp, -up, -üp affiksi: tep “deb”, alïp “olib”, arturïp “ortirib”, yapïp “yopib”, binip “minib”, išlätip “ishlatib”, ökünüp “oʻkunib”, öndürüp “undirib”, turup “turib”, olurup “oʻtirib”. Bu formadagi ravishdosh shaxssiz shaklda bo‘lib va shaxsli fe’l-kesim bilan birga keladi: yağï bolupyana ičikmiš “dushman bo‘lib… yana qaram bo‘ldi”. Kü ešidip tağdaqï inmiz “xabar eshitib, tog‘dagilar pastga tushdilar” (KT).
-pan, -pän, -ïpan, -ipän affiksi adabiyotlarda yuqoridagi ravishdoshning rivojlangan shakli deb qaraladi. Masalan: bir erig alïpan urdï – bir kishini olib hujum qildi (Toʻn); tutïpan “tutibon”, körüpän “koʻribon”, ičipän “ichibon”, yepän “yebon”.
-matï, -mäti, -madï, -matïn, -matin, - madïn, -mädin affiksi -p yoki –pan, -pän affiksi bilan yasalgan ravishdoshga nisbatan bo‘lishsizlik formasi sifatida ishlatiladi. Tün udïmatï, kündüz olurmatï “tun uxlamay, kunduz o‘tirmay” (Toʻn); qalmatï “qolmay”, bilmätin “bilmasdan”.
-yïn, -yin qoʻshimchasi ayrim fe’llarda uchraydi. Bu affiks bilan yasaluvchi ravishdoshning inkor formasi va funksiyasi jihatidan –matï, -mäti, matïn, -mätin bilan hosil bo‘luvchi ravishdosh to‘g‘ri keladi. Uning bo‘lishli shakli ayrim misollar qadimgi turkiy tilda bor: bolmayïn, qaldurmayïn; bodun bolsun teyin “xalq bo‘lsin deb”, … oluruŋ teyin temiš “o‘tiring deb aytdi”, tuyun “bilib”.
-ğalï, -gäli, -qalï, -käli affiksi bilan yasalgan ravishdoshning asosiy ma’nosi ish-harakatning bajarilishidan ko‘zlangan maqsadni ifodalashdir: sančğalï “sanchgani”, alğalï “olgani”, yüküngäli “yukungani”, üzgäli “uzgani”, satqalï “sotgani”, tutqalï “tutgani”, öritkäli “ta’sir qilgani”, istädkäli “izlatgani”.

Download 0.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   85




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling