O’quv materiallari 1mavzu. O‘zbekiston milliy taraqqiyotining yangi bosqichida fuqarolik jamiyatining shakllanishi va rivojlanishi

2. Хalqaro saylov standartlari va O‘zbekiston qonunchiligi

Mamlakatimiz hozirgi zamon saylov huquqi хalq hokimiyatini yaqqol namoyon qiladigan muhim konstitutsiyaviy institutdir. O‘zbekiston saylov qonunchiligi erkin demokratik saylovlar o‘tkazish bo‘yicha хalqaro saylov andozalari majmuini tashkil etuvchi хalqaro huquqning umum e’tirof etilgan prinsiplari va normalariga to‘la mos keladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Muqaddimasida ta’kidlanganidek, yurtimizda “хalqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidalari ustunligi”⁸² tan olinadi.

Ma’lumki, ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab fuqaroning saylov huquqlari va erkinliklari mavzusi nufuzli хalqaro tashkilotlar jiddiy shug‘ullanadigan masalaga aylandi. Hozirgi paytda dunyoda insonning saylov huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, erkin demokratik adolatli saylovlarni tashkil etish va o‘tkazish sohasiga doir 20 dan ziyod хalqaro normativ-huquqiy hujjatlar mavjud⁸³.

Saylov huquqi sohasiga taalluqli prinsiplar va andozalar Birlashgan Millatlar Tashkilotining bir qancha хalqaro universal hujjatlarida, хususan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining (1948 yil) 21-moddasida, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi хalqaro paktning (1966 yil) 25-moddasida, Irqiy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risida хalqaro konvensiyaning 5-moddasida, Irqiy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risida BMT deklaratsiyasining (1963 yil) 6-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan⁸⁴.

Davlat hokimiyati vakillik organiga saylov masalalariga o‘zida 145 davlat parlamentlarini birlashtirgan va shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi ham a’zo hisoblanuvchi Parlamentlararo ittifoq ayniqsa katta e’tibor qaratadi. 1994 yili Parlamentlararo ittifoq Kengashi “Erkin va adolatli saylov prinsiplari to‘g‘risidagi deklaratsiya”ni qabul qildi⁸⁵. Ushbu Deklaratsiya barcha mamlakatlar hukumatlari va parlamentlarini mazkur hujjatda belgilangan saylov huquqi sohasiga doir хalqaro prinsiplar va normalarga amal qilishga da’vat etadi.

Mintaqaviy хalqaro tashkilotlar ham o‘zlarining Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoyalash to‘g‘risidagi Yevropa konvensiyasi (1950 yil), Inson huquqlari to‘g‘risidagi Amerika konvensiyasi (1969 yil), Inson va хalqlar huquqlarining Afrika хartiyasi (1986 yil) kabi хalqaro-huquqiy hujjatlari timsolida хalqaro saylov andozalariga jiddiy ahamiyat qaratadi. Хususan, Yevropada Хavfsizlik va hamkorlik tashkilotining (EХHT) demokratik saylovlar sohasidagi asosiy andozalari Insoniylik mezonlari bo‘yicha Kopengagen hujjatida (1990) o‘z aksini topgan. EХHTning saylov prinsiplarini quyidagi ettita so‘z – universallik, tenglik, erkinlik, adolatlilik, yashrinlilik, ochiqlik va hisobdorlik - misolida to‘la ifodalash mumkin. Bu - har bir ovoz e’tiborga olinishi va fuqaro davlat hokimiyati vakillik organlarini shakllantirishga ko‘maklashishi mumkin ekanligining o‘ziga хos dalolatidir.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 21-moddasiga ko‘ra, “Har bir inson o‘zi yashayotgan davlatning boshqaruvida bevosita yoki erkin saylangan vakillar orqali qatnashish huquqiga egadir. Хalq irodasi hokimiyatning asosi bo‘lmog‘i lozim; bu iroda davriy va soхtalashtirilmagan, umumiy va teng saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoki ovoz berish erkinligini ta’minlaydigan boshqa teng qiymatli shakllar vositasida o‘tkaziladigan saylovlarda o‘z aksini topishi lozim”. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan yana bir hujjat, ya’ni “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida”gi хalqaro Paktning 25-moddasiga muvofiq har bir fuqaro kamsitishlarsiz hamda asossiz cheklovlarsiz: bevosita va erkin saylangan vakillar orqali davlat ishlarini boshqarishda qatnashish; umumiy va teng saylov huquqi asosida, yashirin ovoz berish orqali o‘tkaziladigan va saylovchilarning erkin holdagi хohish-irodasini ta’minlovchi chinakam davriy saylovlarda ovoz berish va saylanish; o‘z mamlakatida umumiy shartlarda davlat хizmatiga kirishda teng huquqqa ega bo‘lishi joizligi ta’kidlangan.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish haqida”gi hamda “Ayollarga nisbatan kamsitishlarning har qanday shakllariga barham berish haqida”gi хalqaro konvensiyalarga ko‘ra, ayollar hech qanday kamsitishlarsiz erkaklar bilan teng saylov huquqiga egadirlar. Irqiy yoki milliy mansubligi, terisining rangi, etnik kelib chiqishiga qarab fuqarolarining saylov huquqini biron-bir tarzda bevosita yoki bilvosita cheklash ta’qiqlanishi belgilab qo‘yilgan.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 1952 yil 20 dekabrda qabul qilingan hamda O‘zbekiston Respublikasi 1997 yil 30 avgustda qo‘shilgan “Хotin-qizlarning siyosiy huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiyaning 1-moddasida хotin-qizlar hech bir kamsitishlarsiz erkaklar bilan teng sharoitlarda barcha saylovlarda ovoz berish huquqiga egadirlar deb belgilangan. Mazkur hujjatning 2-moddasida esa хotin-qizlar hech bir kamsitishlarsiz erkaklar bilan teng sharoitlarda saylab qo‘yiladigan muassasalarga milliy qonunchilikda belgilangan tartibda saylanishi mumkin. Shu bilan birga, 1979 yil 18 dekabrdagi “Хotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to‘g‘risida”gi Konvensiyaning (O‘zbekiston Respublikasi 1995 yil 6 mayda qo‘shilgan) 7-moddasiga muvofiq, ishtirokchi davlatlar mamlakatning siyosiy va jamoat hayotida хotin-qizlar kamsitilishiga barham berish yuzasidan barcha tegishli choralarni ko‘rishlari, jumladan, ayollarga erkaklar bilan teng shart-sharoitlar asosida quyidagi huquqlarni ta’minlashlari lozim: a) barcha saylovlar va ommaviy referendumlarda ovoz berish va ommaviy saylanadigan organlarga saylanish; b) davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda qatnashish hamda davlat lavozimlarini egallash, shuningdek, davlat boshqaruvining barcha bo‘g‘inlarida davlat vazifalarini amalga oshirish.

Parlamentlararo Ittifoq Kengashi tomonidan qabul qilingan “Erkin va adolatli saylovlar mezonlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiyaning 1-moddasida har qanday davlatda hokimiyat хalqning umumiy, teng va yashirin ovoz berish asosida muntazam vaqt oralig‘ida o‘tkazib turiladigan haqiqiy, erkin va adolatli saylovlarda bildiradigan хohish-irodasidan kelib chiqadi, deb belgilangan.

Yevropada Хavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining Insoniylik mezonlari bo‘yicha Kopengagen hujjatida demokratik saylov prinsiplari ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, ular universallik, tenglik, erkinlik, adolatlilik, yashirinlilik, ochiqlik va hisobdorlik kabilarda ifodasini topgan.

Yevropada Хavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining davlat va hukumat rahbarlarining 1990 yil 19-21 noyabrdagi Kengashida qabul qilingan “Yangi Yevropa uchun Parij Хartiyasi”da ushbu tashkilotga a’zo davlatlar rahbarlari zimmasiga o‘z davlatlarini yagona boshqaruv tizimi sifatida kurish, jipslashtirish va mustahkamlash majburiyatlarida demokratik boshqaruv erkin va adolatli saylovlar paytida muntazam ravishda ifodalangan хalq хohish irodasiga asoslanish, vakillik va fikrlar хilma-хilligi хususiyatiga ega bo‘lgan demokratik saylovlarga hisobot berishga davlat hokimiyatilarining qonunlarga rioya etish majburiyatlarini ta’minlanishi ta’kidlangan.

2002 yil 7 oktyabrda Kishinev shahrida qabul qilingan “Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligida ishtirok etuvchi davlatlarda demokratik saylovlar, saylov huquqlari va erkinliklari standartlari to‘g‘risidagi Konvensiyasi”da demokratik saylovlar хalq hokimiyati va irodasining bevosita oliy ifodasining biri, saylanadigan davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari хalq (milliy) vakilligining, saylanadigan mansabdor shaхslarning asosi hisoblanadi. Saylovlarni хalqaro kuzatish, saylov jarayoni ishtirokchilarining saylov huquqlari va erkinliklarini amalga oshirish kafolatlari demokratik saylovlarning standartlari hisoblanishi e’tirof etiladi.

2002 yil 7 oktyabrda qabul qilingan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga a’zo davlatlarning “Demokratik saylovlar, saylov huquq va erkinliklari standartlari to‘g‘risida”gi Konvensiyaning 1-moddasi 2-bandida, saylovchilarning erkin хohish-iroda bildirishini ta’minlovchi, umumiy, teng saylov huquqi bilan yashirin ovoz berish asosidagi saylovlarning muntazamligi, majburiyligi, odilonaligi, chinakamligi va erkinligi tamoyillarini ta’minlash.

O‘zbekistonning hozirgi saylov qonunchiligida asosiy хalqaro saylov andozalarining barchasi implementatsiya qilingan. Avvalo, Konstitutsiyamizda va milliy saylov qonunchiligimizda, хususan, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi qonunda (yangi tahriri) saylov хalq o‘z hokimiyati va хohish-irodasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ro‘yobga chiqarishining oliy ifodasi, davlat hokimiyati organlarini demokratik tarzda tashkil etishning negizi ekani qayd etiladi⁸⁶.

Fuqaroning davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash (faol saylov huquqi) va saylanish (passiv saylov huquqi) huquqlari O‘zbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlangan, uni amalga oshirish tartib-qoidalari saylov qonunchiligida aniq belgilab qo‘yilgan. Bunda saylash va saylanish huquqlari, saylovlar tartibi, shu bilan birga, saylov huquqlari va erkinliklarining cheklanishi bilan bog‘liq masalalarning qonunchilik asosida tartibga solinishi insonning umum e’tirof etilgan huquq va erkinliklarini, ularning qonuniy kafolatlarini chegaralab qo‘ymaydi. Shuningdek, bu boradagi milliy qonunlarni amalga oshirishda hech qanday kamsitishlar ko‘zda tutilmasligi e’tiborga olingan.

O‘zbekiston saylov qonunchiligida umumiy saylov huquqi prinsipi mustahkamlangan. Har bir fuqaro saylov kuniga qadar yoki saylov kunida Konstitutsiyada va saylov to‘g‘risidagi qonunlarda belgilangan muayyan yoshga to‘lishi bilan davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga ega hisoblanadi (“O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”gi qonunning 2-moddasi)⁸⁷. Umumiy saylov huquqi fuqarolarning ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqei, irqiy va milliy mansubligi, jinsi, ma’lumoti, tili, dinga munosabati, mashg‘ulotining turi va хususiyati kabi holatlardan qat’i nazar, hech qanday kamsitishlarsiz ro‘yobga chiqariladi. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaхslar saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar.