O’quv materiallari a ma’ruzalar mavzulari bo`yicha reja, tayanch so`z va iboralar, asosiy matn

Mehnatni boshqarish turlari

G‘arbiy adabiyotlarda mehnatni boshqarishning rivojlanishi XX asr menejmenti nazariyachilar F.Teylor, E.MeYO, R.Likert va boshqalarning ishlari bilan bog‘laydilar. Ba’zi bir tadqiqotchilar iqtisodiy o‘sishning sanoatlashganga qadar, sanoatlashgan va ilmiy-texnik variantlariga mos keluvchi mehnatni boshqarishning hunarmandchilik, texnokratik va innovatsion turlarini ajratishni taklif qiladilar (5-jadval).

5-Jadval
Iqtisodiy o‘sishning har xil bosqichlaridagi
mehnatni boshqarishning turlari

Iqtisodiy o‘sishning turi	Mehnatni boshqarish
	Moddiy asos	Tizimni tashkil qiluvchi omil	Mehnatni boshqarishning turi
Sanoatlashganga qadar	Manufaktura ishlab chiqarish	Xususiy ishchilarning kooperatsiyasi	Hunarmandchilik
Sanoatlashgan	Yirik mashinali ishlab chiqarish	“Tirik qo‘shimcha”larga ega mashinalar tizimi	Texnokratik
Ilmiy-texnik	YAngilik kiritishlarga asoslangan egiluvchan ishlab chiqarish	Ilmiy-ishlab chiqarish davrasidagi o‘zaro hamkorlik	Innovatsion

Bunday davrlarga ajratish jiddiy asoslarga egadir.

Xunarmandchilik turi mehnatni boshqarishning oddiy shaklidan iborat bo‘lgan.ssexli tuzilma doirasini buzgan holda, manufaktura oldinlari mustaqil bo‘lgan kasblarni kombinatsiyalashtirgan, bevosita ishlab chiqarish jarayoniga mehnat taqsimotini kiritgan. SHuning bilan bir tomondan ishchilarning o‘zlari ierarxik chegaralash, boshqa tomondan esa – oldin mustaqil bo‘lgan ishchini yagona jamoaga va intizomga bo‘ysundirish zaruriyati paydo bo‘lgan. O‘sha sharoitlarda mehnatni boshqarishning vazifalari vujudga kelgan mehnatni tashkil qilish, ish haqi tizimi va ish tartibini qo‘llab-quvvatlash, ijrochilar ustidan kuzatish va nazoratni amalga oshirishdan iborat bo‘lgan.
Mashinali ishlab chiqarishga o‘tish bilan mehnatni umumlashtirish shakllarida sifatiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Mehnatni texnokratik boshqarish shakllangan. U mehnatni ko‘proq taqsimlash va xodimlarni ixtisoslashtirish, ijrochilik mehnatni tashkiliydan boshqaruv mehnatini ajratish bilan ayirish, iqtisodiy majbur qilishning qat’iy shakllarini mo‘ljallash tamoyillariga asoslanadi. Evolyusiyaning borishida ushbu tur texnik taraqqiyot, mehnat munosabatlari tizimidagi ilgari siljishlar, davlat siyosati, olimlar va ishlab chiqarish tashkilotchilarining izlanishlari ta’siri ostida katta o‘zgarishlarga duchor bo‘lgan.