O'quv qo'llanma mavzularga mos o‘quv materiali bo'yicha amaliy mashqlar uchun tuzilgan. Cholg'ushunoslik va cholg‘ulashtirishga kirishish uchun musiqaning elementar nazariyasi va garmoniya asoslari fanlari bo‘yicha bilimlar talab qilinadi

Kasbiy ijrochilikda qo’llaniladigan fleytasimon va tilli-trostli cholg'ularning barchasi yog‘ochdan yasalmasa-da, ularni yog‘ochli (деревянные) damli cholg'ular deb yuritiladi. Voronkasimon munshtuklilami esa mis (медные) cholg'ular deyiladi.
Damli cholg'uning naychasi ichiga qamalgan havo ustunining tebranishi (tovush balandligi) naychaning uzun yoki qisqaligiga bog'liq. Ya’ni nay qancha uzun bo‘lsa (tovush past eshitiladi), tebranish susayadi va aksincha, nay qisqa bo'lsa (tovush yuqori bo'ladi), tebranish tezlashadi. Bundan tashqari ambushyurni zo'raytirish va nafas bosimini kuchaytirish (передувания)natijasida afaqat u umiy te ranishini osh rish, balk havo u tuni i 2, 3, 4 va nd n h m o' roq te g qi mlarga t qsim ash mumkin Umumiy havo stuni ja anglag nda a osiy to ush (ton)ni ifo alaydi U teng i kiga taq imlanganda a o iy to uhsni o tava yuqoriga, t ng uchg taqsimla ganda d odetsimag , ten to'rt a taqsimlangand esa ikki oktava uqor ga ko'ta adi. Damli cholg ula da na as bosi ini kucha tirish (пер дуван я) orqali hosi qilin digan bun ay tovushlar i chilligi tabii tovush ator d b yuritiladi tovush arning o ‘z ari esa tabi y — ober on tovushlar eyi adi. Goboy, k arnet, fagot ch lg‘ular da n fas bos m ni kucha tirish (пе едувания maxsus oktava oc qichl ri» yordamida a alga o hiriladi Namuna uchun k tta oktava do tov shidan isol kela olamiz Aytib o‘tilganidek, asosiy tovushning nisbiy balandligi cholg'u naychasining uzun yoki qisqaligiga bog'liq. Lekin obertonlar oralig'idagi intervallar asosiy tovushning nisbiy balandligiga bog'liq bo'lmasdan, doimo muqim, o'z holicha sadolanadi. Ya’ni birinchi va ikkinchi oberton oralig'i (interval) oktava, ikkinchi va uchinchi sof kvinta, uchinchi hamda to'rtinchi sof kavarta va h.k. Ko'rib turganimizdek, ravon temperatsiya tizimidagidek, obertonlar orasidagi intervallar nomdosh va muvofiq emas. Ammo bu nomuvofiqlik tabiiy tovushlarni amalda qo'llash uchun to'siq bo'la olmaydi. Shunday bo‘lsa-da, yettinchi, o‘n birinchi, o‘n uchinchi va o‘n to'rtinchi obertonlar ravon temperatsiya gammalaridan o‘zlarining nosoz tovushlardek eshitilishi bilan ajralib turadi. Lekin shunga qaramasdan, ushbu obertonlar xromatik cholg'u asboblari yaratilmasdan oldin tabiiy valtorna va trubalarda qo'llanilib kelingan. Damli cholg'ular juda qadim zamonlardan ma’lum bo'lib, ularning qo'llanilishi taxminan Paliolit — tosh asri (milodgacha 80— 13-ming yil)ga borib taqaladi. Dastlab naysimon — fleyta, truba, dengiz chig'anog'idan yasalgan — truba, Neolit — yangi tosh asriga kelib (miloddan oldingi 5—2-ming yil) teshikli nay — fleytalar, Pan fleytasi, yonlama fleyta, yonlama truba, yakka va qo'sh tilli naylar, metall trubalar paydo bo'lgan. Zamonaviy cholg'ushunoslikda qabul qilingan cholg'ular yaratilishining ushbu izchilligi mashhur nemis cholg'ushunosi Kurt Zaks (1881—1959) tomonidan taklif qilingan.
Fleyta-naysimon va tilli-trostli damli cholg'ular to'g'ri silindr teshik nay, konussimon va ba’zida teskari konussimon bo'lishi mumkin. Oddiy fleyta va trostli cholg'ularda uncha ko'p bo'lmagan tabiiy tovushlarni hosil qilish mumkin. Pan fleytasida esa naychalar sonining uzun- qisqaligiga qarab turli tovushlar hosil qilingan (naycha qancha qisqa bo'lsa, tovush shuncha yuqori chiqadi). Ammo ijro jarayonida naychalarni almashtirish sozanda mahoratini qiyinlashtirgan. Natijada havo ustunini uzun bir nay ichida jamlab, teshiklar teshish fikri tug'ilgan. Teshiklarning sozanda og'zi tomonga qarab ochib borilishi natijasida tovush yuqorilagan yoki aksincha, pastlab borgan. Barcha teshiklarning yopilishi nay havo ustunining to'liq tebranishini tashkil qilgan.
Fleyta qadimgi Misrda (to'g'ri naychalisi mint deb atalgan, besh teshikli yonlamasi ham bo'lgan), Palestrinada (to'g'ri ushlanadigan ochiq fleyta — ugab deyilgan), Xitoyda (pan fleytasining boshqacha ko'rinishi — paysyao, to'g'ri naychali olti teshikli fleyta — syao, bambukdan yasalgan xuddi shunday yonlama fleyta — di deb yuritilgan. Ushbu cholg'u teshiklarining bittasi sozlash va yana birisi tovush tusini o'zgartirish, qolganlari esa chalish uchun ishlatilgan. Shuningdek, olti teshikli sopoldan ishlangan syuan nomli fleyta ham bo'lgan), Hindistonda (yonlama fleyta — vansha, to'g'ri fleyta — layyu deb yuritilgan) keng qo'llanilgan. Samarqandning Mo'minobod qishlog'idan topilgan, miloddan besh ming yil oldingi suyakdan ishlangan besh teshikli nay o'sha davrda bu cholg'uning O'rta Osiyoda ham keng tarqalganligidan darak beradi. Qadimgi Gretsiya va Rimda fleyta nisbatan kam ommalashgan. Uning o'miga sirinks va flajolet deb nomlangan (yuqori registrli pan fleytasining boshqacharog'i) turi iste’foda qilingan.
Qadimgi dunyo mamlakatlarida fleytalardan tashqari tilli-trostli cholg'ular ham keng tarqalgan. Qadimgi Greklarning sevimli cholg'ularidan biri avlos bo'lib, u to'g'ri konus shak- lidagi naychadan iborat 3—4 yoki olti teshikli qo'sha tilli cholg'u hisoblanadi. Sozanda bir vaqtning o'zida ikki avlosda (qo'shnay yoki qo'sh bulamon singari) chalgan va bir avlosda kuy ijro qilinsa, ikinchisida o'zgarmaydigan jo'r bo'luvchi ohang cho'zib turilgan. Eramizga yaqin asrlarda avlos takomillashtirilgan va ijro teshiklari ikkalasida 15 tagacha yetkazilgan. Ularning birnechtasi jro j rayonini os nlashtirish uch n ayla ma halqa halar bilan b rkiti adigan bo'lgan. vlosdan t atr tomos alari a, badantarbiya ashg'ulotlar ga jo ‘r bo‘lishda v harb y yurishla da oydala ilgan. Pifiy (past tovushli) a xo r (y qori t vushli) av os ari ashhur h soblangan Rimda avlo tibiya d b yuritilgan. adimg Misrd turli u unl kdagi ikkita bir-bir ga birl shtir lgan, qush tu shug'i a o'xshash m nshtukli, yakka ti li na argul deb yur tilgan. U ing qisqa nay da 6 ta eshik o'l b, uzu i bi teshikdan ib rat. A gulni g ikkit n yi a ham bi vaqtnin o'zid avl sga o'xsha chaling n. Arab zum asinin ikkala ayi a ha , argulda farqli 'laroq, armoqla bosish uchu tesh klar ochilga . Goboy a o'xsh gan c olg'ular itoyda uan va son deb yuriti gan. -- -