O‘quv qo‘llanma toshkent 2020

12.2. Nizom kapitali (fondi), uni tashkil qilish, o‘zgarishini hisobga olish, ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish
Nizom kapitali o‘zida xo‘jalik sub’ektini tashkil qilish vaqtida uning ta’sis hujjatlarida belgilangan miqdorda faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash uchun ta’sischilarning ulushlari yig‘indisini ifodalaydi.
Har bir xo‘jalik sub’ekti o‘zining moliyaviy resurslarini tashkil qilishi va undan foydalanishi mumkin. Bu mablag‘larning manbai esa foyda, amortizatsiya ajratmasi, qimmatli qog‘ozlarni sotishdan tushgan mablag‘lar, aksiya egalarining badallari va ta’sischilarning ulushlari, Ktlar, ajratilgan grantlar, maqsadli moliyalashtirish mablag‘lari va Shunga o‘xshash yo‘nalishdagi mablag‘lardir.
Sub’ektning xususiy kapitali qonunga muvofiq yoki ta’sis hujjatlari asosida yaratilgan jamg‘armalar va zaxiralar qo‘shilgan holda, ularning harakati va holati o‘rganiladi va nazorat qilinadi.
Xususiy kapital xo‘jalik sub’ektining aktivi va majburiyatlari o‘rtasidagi farqni o‘zida mujassamlashtiradi. Xususiy kapital, ishlab chiqarish va mulk egasiga to‘lash, qo‘shimcha investitsiya va boshqa faoliyatlarning natijalariga bog‘liq holda ko‘payishi yoki kamayishi mumkin. Xususiy kapital uch qismdan tashkil topadi:

1. Nizom kapitali;

   
   

2. Qo‘shilgan kapital;

   
   

3. Rezerv kapitali.

   
   

Korxonalar o‘z moliyaviy va moddiy resurslarini mustaqil shakllantirishi talab etiladi. Bunday resurslar, odatda, xo‘jalik sub’ektlari ta’sischilari tomonidan o‘z xususiy mulklarini Nizom kapitaliga ulush sifatida qo‘shish bilan amalga oshiriladi. Ushbu moliyaviy resurslarning asosiy manbalari bo‘lib foyda, amortizatsiya ajratmalari, aksiya va obligatsiyalarni sotishdan olingan daromadlar, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa badallari hisoblanadi.

Tashkil etilayotgan xo‘jalik sub’ektining Nizom kapitali uning muassislari (ishtirokchilari) tomonidan kiritilgan mablag‘lar hisobiga jamlanadi. U muassislarning umumiy mol-mulki va ayni vaqtdagi yuridik shaxs sifatida sub’ektning mol-mulki ham hisoblanadi. Demak, bu Nizom kapitali bir tomondan korxona o‘z mablag‘lari manbai bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa, har bir muassisning mol-mulkidir.
Nizom kapitalining shakllantirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari hamda korxona va tashkilotlarning tashkiliy - huquqiy shakllariga muvofiq ta’sis hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Mulkchilikning turli shakllardagi korxonalarda Nizom kapitalining miqdori quyidagicha belgilanadi:

• 
  
  aksiyadorlik jamiyatlarida-Nizom kapitali nominali bo‘yicha aksiyalar jami qiymatiga muvofiq;
  
• 
  
  mulkka jamoa egaligi bo‘lgan korxonalarda-barcha xodimlar ulushlari summasiga muvofiq;
  
• 
  
  davlat korxonalarida-Nizom kapitali davlat xo‘jaligini amalga oshirish uchun korxonaga biriktirib qo‘yilgan mol-mulk summasiga muvofiq;
  
• 
  
  mas’uliyati cheklangan jamiyat(shirkat)larda - ta’sis xujjatlariga binoan mulkka egalik hissalari summasiga muvofiq;
  
• 
  
  davlatga qarashli korxonalarda - Nizom fondi miqdori uning xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun davlat tomonidan biriktirilgan mol-mulk summasiga muvofiq keladi. Bu miqdor ta’sis hujjatlarida korxonani tashkil qilish va uning balansiga mol-mulkni o‘tkazish to‘g‘risidagi buyruqda qayd etilgan miqdorga mos kelishi kerak.
  

Shirkatlarda ushbu jarayonlarni hisobga olish xususiy korxonalardagi hisobga o‘xshash bo‘lib, farqli tomoni Shundan iboratki, shirkatlarda har bir sherik bo‘yicha alohida hisob yuritiladi.

Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq korxona mulkdorlari (muassislari) o‘z ulushlarini korxona ro‘yxatga olingandan so‘ng bir yil davomida kiritishlari shartdir.

Aks holda, Nizom kapitali miqdori joylashtirilmagan aksiyalar summasiga kamaytiriladi (agar korxona aksiyadorlik jamiyati maqomiga ega bo‘lsa).

Muassislarning badallari pul mablag‘lari, Shuningdek, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa ko‘rinishdagi aktivlar hisobiga kiritilishi mumkin. Biroq bu erda kiritiladigan aktivlar turlari korxonaning Nizomida ko‘rsatilishi lozim. Masalan, korxonaning Nizomida Nizom kapitali naqd pul bilan shakllantirilishi belgilangan (yozilgan) bo‘lsa, muassis asosiy vositalarni kirita olmaydi. Bu holat Nizomni buzgan deb baholanadi va kiritilgan mol-mulk esa soliq muassasalari tomonidan korxona tekinga olgan, qiymati soliqqa tortiladigan bazaga kiritilishi kerak bo‘lgan mulk sifatida qaraladi. Muassislardan asosiy vosita va nomoddiy aktivlar olinayotganda korxona keyingi oydan boshlab amortizatsiyani hisoblab yozishi kerak. Agar korxona mol-mulk solig‘ini to‘lovchisi hisoblansa, u holda imtiyozli ikki yil o‘tgandan so‘ng mazkur vositalarning qiymati mol-mulk solig‘i bo‘yicha bazani oshiradi. Nizom kapitaliga ulushlarning kelib tushishi Nizom kapitali schyotiga daxl etmaydi, balki, muassisning qarzini qoplaydi. Amaldagi qonunchilik hujjatlariga muvofiq, Nizom kapitaliga badal hisoblanmaydi va u soliqqa tortilmaydi.

Nizom kapitalining miqdori tashkil etilayotgan xo‘jalik sub’ektlarida turlicha belgilangan, jumladan, ochiq aksiyadorlik jamiyatining Nizom kapialining eng kam miqdori jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tgan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha 50000 (ellik ming) AQSH dollariga teng bo‘lgan summadan, yopiq aksiyadorlik jamiyatlarida esa ular ro‘yxatdan o‘tgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining 200 (ikki Yuz) baravaridan kam bo‘lmasligi kerak. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlarning Nizom kapitali qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining 50 (ellik) barobaridan kam bo‘lmasligi kerak.

Nizom kapitalining buxgalteriya hisobi quyidagi asosiy me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi: «Hisob siyosati va moliyaviy hisobotlar» 1-son BHMS, «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» 21-son BHMS, «Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot» 14-son BHMS, «Buxgalteriya balansi» 15-son BHMS va boshqalar.
Nizom kapitali bo‘yicha muomalalar hisobi 8300-«Nizom kapitalini hisobga oluvchi hisobvaraqlar» schyotida hisobga olinadi. Ushbu schyot quyidagi uchta schyotni o‘zida jamlaydi:
8310-Oddiy aksiyalar
8320-Imtiyozli aksiyalar
8330-Pay va ulushlar