O‘quvchilarni psixologik-pedagogik qollab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish togrisida

O‘QUVCHILARNI PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK QOLLAB-QUVVATLASH ISHLARINI YANADA TAKOMILLASHTIRISH TOGRISIDA
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «yoshlarni manaviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga talim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga kotarish chora-tadbirlari togrisida» 2018 yil 14 avgustdagi PQ-3907-son qarori ijrosini taminlash, shuningdek, umumiy orta va orta maxsus davlat talim muassasalarida o‘quvchilarni psixologik-pedagogik qollab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Ozbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi hamda Oliy va orta maxsus talim vazirligining umumiy orta va orta maxsus talim muassasalari (keyingi orinlarda talim muassasalari deb ataladi) o‘quvchilarini psixologik-pedagogik qollab-quvvatlash tizimini takomillashtirish maqsadida talim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish togrisidagi taklifi maqullansin.
2. Quyidagilar psixologik xizmatning asosiy vazifalari etib belgilansin:
talim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatini samarali va sifatli tashkil etish, shu jumladan, ish faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qollash orqali o‘quvchilarni kasb-hunarga yonaltirish ishlari samaradorligini oshirish;
o‘quvchilarning qobiliyati, layoqati, qiziqishlari hamda kasb-hunarga moyilliklari asosida togri kasb-hunar tanlashlariga komaklashish;
turli yosh davrlarida o‘quvchilarning shaxsiy, aqliy va ijtimoiy rivojlanishini psixologik jihatdan kuzatib borish, talim-tarbiyadagi psixologik nuqsonlarni aniqlash, ularning aqliy taraqqiyotida sodir bolishi mumkin bolgan har qanday salbiy ogishlarning oldini olish;
o‘quvchilar talim muassasasining ijtimoiy muhitiga moslasha olmasligi holatlarini korreksiyalash, ularni ijtimoiy reabilitatsiya qilish boyicha tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish;
pedagogik jamoalarda soglom psixologik muhitni yaratish va qollab-quvvatlash, jamoa azolarining hissiy-emotsional holatlari, shaxslararo munosabatlar va ziddiyatli xatti-harakatlarni korreksiyalash, ularning psixologik madaniyatini yuksaltirish;
istedodli va iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash, ularning individual-psixologik, fiziologik xususiyatlari va qiziqishlarini organish, qobiliyatlarini namoyon etishlari va rivojlantirishlari uchun shart-sharoitlar yaratish.
Talim tizimida yangiliklar kiritish mazmuni va yonalishlari masalasini organishga kirishishdan oldin “Pedagogik tizim” va “Pedagogik tizimda yangiliklar kiritish” tushunchasini aniqlab olaylik. Pedagogik jarayon bilamizki, pedagogik tizim asosida yolga qoyiladi. Pedagogik tizim - bu tashkil etuvchilarning birlashtirilgan majmui bolib, ular ozgarishlarda ham barqarorligicha qolaveradi. Agarda ozgarishlar (yangilik kiritish) qandaydir mumkin bolgan chegaradan oshib ketsa, tizim buziladi, uning orniga yangi boshqa hususiyatli tizim yuzaga keladi. Pedagogik tizim - elementlarning juda mustahkam birlashuvidir. Har qanday pedagogik tizimning tuzilishi hozirgi davrda quyidagi elementlar yigindisidan iborat bolib, ular ozaro bogliq holda quyidagi korinishga ega: o‘quvchi; tarbiyaning maqsadi; tarbiya mazmuni; tarbiya jarayoni; oqituvchilar (yoki TTV - talimning texnik vositalari); tarbiyaviy ishlarning tashkiliy shakllaridan iborat boladi. Bu tizimning tarkibiy qismlaridan har biri har qanday darajada elementlarga bolib, yoyib korsatilishi mumkin. Korilgan tizimni mukammal tarkibiy tuzilish emas deb hisoblashga asoslarimiz bor. Korsatib otilganlarga qoshila olmaydiganlar pedagogik tizimning muhim tarkibiy qismlari, shuningdek, “natijalar”, “oquv tarbiyaviy jarayonni boshqarish”, “texnologiya”lardan iborat, deb ham hisoblashlari mumkin. Ular berilgan chizmadagi pedagogik tizim modelida kozga tashlanadi. Maqsadlar natijalar bilan mos kelib, uzluksiz jarayon tashkil etadi. Maqsadlarning natija bilan tola mos kelishi pedagogik jarayonning ishonchi, olchov korsatkichi bolib xizmat qiladi. Pedagogik tizim boshqaruv, birlashtiruvchi hamma tarkibiy qismlari nisbatan mustaqil qism hisoblanadi, chunki ular oz maqsad va tuzilishlariga egadir. Pedagogik tizimning tashkil etuvchi tarkibiy qismi sifatida alohida omillar birligi deb takidlagan holda ularni kopincha, oquv-tarbiya jarayonining texnologiyasi deb korsatadilar. Bunday yondashishda pedagogik tizim kozlangan maqsadga erishishni taminlaydigan mustahkam tashkiliy texnologik kompleks boladi. Shuni takidlash kerakki, pedagogik tizim har doim ham texnologiyadir. Ana shu belgisi boyicha pedagogik tizimning tarkibiy qismlar ixtiyoriy “toplamidan” ajratib olish osondir. Texnologiya - bu qatiy tashkiliy mantiqqa boysunuvchi imkoniyatlarini belgilovchi tizimning ichki sifatidir. Shu bilan birga topshiriqni baholash darajasining ozidayoq, texnolog malum jarayonlar hamda hodisalarga tayanadi. Malum jarayonlar muvaffaqiyat ifodasining dalili sifatida foydalaniladi, ajoyib xodisalar natijalari esa yangi sabab va formula manbalari sifatida amalga oshiriladi. Oquv texnologiyalarni loyihalashtirish metodik “tajribalarni umumlashtirishdan” farqli “mumkin emas” xulosasini bermaydi. Texnolog uchun bu faqatgina vaqt va harajatlar masalasidir. Texnolog faqatgina yaxshi malum, tekshirib korilgan, asoslangan, shubha qilinmaydigan fikrlarga asoslanadi. Texnolog tajribalar otkazmay, aniq kozlangan natijalar bilan ish olib boradi. Texnologiya variantlikka yol qoymaydi uning asosiy vazifasi -aniq kafolatlangan natija olishdir, u har doim ham asosiy yechimida oddiydir. Asosiy yechimni tushunish qolgan hammasini, ozaro zarur elementlar tizimi, tartibining mazmunini ochib beradi. Texnologiyadan hech bir qismini olib tashlab bolmaydi, u yerda ortiqchasi bolmaydi, bolishi mumkin ham emas. Bu juda murakkab holat, har ikkinchi oqituvchi izlash - tadqiqotchilik tartibida ish olib boradi va shu bilan bolaning maktabdagi hayoti natijasining noaniqligini kuchaytiradi. Har doim, ayniqsa “aniq” fanlar deb nomlanuvchi yonalish vakillari orasida pedagoglarni harakterlari uchun koyib turuvchilar topiladi va ular har galgidek pedagogika tizimi modellarini reviziya qilish va moderizatsiyalashdan boshlaydilar. Endi quyida pedagogika tizimida sodir boladigan jarayonlarniig bazi prinsipial harakteristikalarida toxtalib otamiz. Pedagogik tizimining har bir aniq modifikatsiyasi kozlangan natijaga erishishi aniq hususiyat va imkoniyatlarga ega degan qoidadan kelib chiqamiz. Bu imkoniyatlar tizimining aniq hususiyatlari bilan qatiy belgilab qoyilgan. Bu tarzda biz talim va tarbiyaviy jihatdan kozlangan daraja va sifatga erishmoqchi bolsak, unda shunga mos pedagogik tizim haqida oylashimiz kerak va uning ishlashi pedagogik jarayonning kerakli yonalishi va intensivligini taminlashi zarur. Buning natijasi, oquv-tarbiyaviy jarayonning yanada yuqoriroq samaradorligi, har doim pedagogik tizimni takomillashtirish oqibatidir. Bu juda murakkab muammo, ularni ishlab chiqishga dunyoda endi kirishilmoqda. Hozirgi, umumiy korinishga juda kop korinishli korsatgich, “harajat” va “natija”larni toplash mumkin bolmoqda va ushbu muammoning foydaliligini aniqlash esa uni iqtisodiy nuqtai nazardan hal qilish imkonini beradi. Intuitiv va subektiv baholarni juda oson notogri deyish mumkin va bu yerda vaziyatdan chiqish faqatgina fikrlarni toplashdan iborat boladi. Har qanday pedagogikaning maksimal umumiy samarasi 100% kozlangan maqsadga tola erishilgan xisoblanib, agar tarbiyachilar uchun ilgari erishilgandan pastroq darajada bolmasa mumkin boladi. Yana biron-bir pedagogik tizim tuzilishiga nazar tashlaylik, u “yomon” va “yaxshi” pedagogik tizim uchun ham birdir. Uning uchun oqituvchi ham birdir. Uni oqituvchi, o‘quvchilar munosabatigacha soddalashtiramiz. Bu munosabatlar ilgari organilgan edi va umumiy xulosa malum: deyarli 50% oqituvchidan, 50% esa o‘quvchiga bogliq.
Bundan kelib chiqadiki, masalan: eng yomon pedagogik tizimning samaradorligi, aytaylik oqituvchi, umuman hech qanday harakatlarni amalga oshirmagan holda, ammo tizim ishlasa 50% dan kam bolmaydi. Ananaviy pedagogik tizimning foydali harakat koeffitsenti 60% dan oshmaydi deb hisoblanadi. Bu esa maktab tarbiyalanuvchilarining faqatgina yarmidan ozgina koprogi dasturni tola ozlashtira oladi deganini bildiradi. Yana bir muhim fikr, tizimning umumiy nazariyasidan malumki tizimni baravariga bir necha parametrlar boyicha yaxshilash mumkin emas. Togri yol yangilikni asta-sekin, uning foydaliligiga ishonch hosil qilib, har tomonlama tekshirib korib, keyingi ishlarni oylab kiritishdan iborat. Tajribalar shuni korsatadiki har bir yaratilgan yangilik oldiniga albatta ilgarigisidan ham yomon ishlaydi. Chunki bu jarayonni organish, moslashish, sustkashlikni yengish kerak. Pedagogik tizimni takomillashtirishning asosiy yollari ikkita: intensiv va ekstensiv. Intensiv rivojlanish pedagogik tizimni ichki imkoniyatlar xisobiga, ekstensiv yol esa qoshimcha kuchlar jalb etish - yani, vositalar, asbob-uskunalar, texnologiyalar xisobiga takomillashtirishni kozda tutadi.
Pedagogik texnologiyaning, intensiv rivojlanish imkoniyatlari tugagan deb hisoblanadi: maktabning mavjudligi ming yilliklar davomida hamma yollarni sinab korib bolgan, hozirgi pedagoglar nasibasi qaytarish, tarbiya mazmuni va vazifasini, mantiqiy chuqur esga olish, uning birlamchi asoslariga chuqur tushib borishdan iborat. Yana bir bor qaytarib aytamiz, agarda maktab hali olmagan bolsa agarda u yashayotgan, rivojlanayogan va bolalarni oqitayotgan bolsa, bu faqatgina ozining konservativ tabiati hisobigadir. Bazi nazariyotchilar aytadilarki, juda yaqin vaqt ichida pedagogikada innovatsiya bir manoni - orqaga, otmishga, oylab va oqilona tarbiyalash, manaviy tarbiyalovchi, yangiliklarsiz va tirishishlarsiz tinch tizimga qaytishnigina bildiradi degan fikrni aytmoqdalar. Garb maktablari ekstensiv yol bilan pedagogik mahsulotni yangi informatsion texnologiyalar, vaqtni turli xil oquv faoliyatlariga taqsimlash, sinfdagi differensatsiya va individuallashtirish hisobiga oshirish bilan rivojlanib bormoqda. Shu bilan pedagogik mahsulot sifati yaxshilanmoqdaki, bu savol aniqligicha qolmoqda: kopchilik mustaqil ekspertlar bunga ishonchsizlik bildirmoqdalar. Bu holatdan chiqish yoli “Ozaro bogliqlikdagi innovatsiya (yangiliklar)” deb ataluvchi, intensiv va ekstensiv yollarni birlashtirishga imkon beruvchi pedagogik tizim rivojlanishi hisoblanadi. Bu pedagogikaning foydalanish imkoniyatlarini chuqur tekshirishni talab qiladi, bu esa ular turli korinishdagi turli harakterli va turli darajadagi pedagogik tizim tashkil etuvchilari uchrashgan nuqtada namoyon boladi. Bosh joylarini yangi texnologiyalar bilan mustahkamlab, pedagogik tizimning umumiy samarasini yaxshilashga urinsa boladi. Bunday yondashishda innovatsiya oylab topilgai “tashqi” chora bolib korilmaydi, balki chuqur mazmunli talab va tizimni bilish, anglab yetilgan qayta tuzish hisoblanadi. Agar shunday nuqtai nazar bilan innovatsion chaqiriqlarga qaralsa ularda deyarli yangi jihatlar yoqdek tuyuladi. Jumladan, eski muammolarni hal etish uchun yangi “retsept”lar ham yoq.
Umuman olganda innovatsion goyalarga insoniyat taraqiyoti jarayoni haqidagi yangi bilimlarga asoslangan, pedagogik muammolarni hal qilishga ilgari qollanilmagan nazariy yondashuvlar, aniq amaliy texnologiyalardan olingan yuqori natijalarni kiritishga majburmiz. Pedagogika fanida berilgan goyalarni ishlanganlik darajasining muvofiqlik jihatlari boyicha umumiy va qisman innovatsion loyihalar miqdori, shuningdek, pedagogik amaliyotda ulardan foydalanishning tahliliy umumiy pedagogik innovatsiyalarga kiritish imkonini berdi. Nazorat shakllari: tayanch konspekt boyicha yozma ish, mustaqil ishlar, baland ovozda sorash, magnitafonda, juftlikda ozaro nazorat, guruhdagi ozaro nazorat va uy nazorati, O‘z-o‘zini baholash. O‘quvchi tomonidan olingan har bir baho bilimlar uchun maxsus ochilgan kozguga qoyib boriladi. U goyo o‘quvchiga xizmat qiladigan royxat vazifasini bajaradi. Baholar yesa ijobiy shifrlangan tavsifnoma ahamiyatiga yega boladi. Bunday tavsifnomani yelon qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga yega boladi. Bu tavsifnomaning yeng muhim tomoni shundaki, unda o‘quvchi xohlagan vaqtida har qanday bahoni nisbatan yuqori bahoga ozgartirishi mumkin. Ochiq imkoniyat tamoyilining mohiyati ham shunda. Har bir baho, - deb takidlaydi V.F. Shatalov, awalambor, o‘quvchida ijobiy yetiborni qozgatadigan vosita, turtki bolib xizmat qilishi lozim. Ikki baho salbiy hislarga sabab boladi hamda oqituvchi va fan bilan ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shatalov bunday konfliktli vaziyatlarni bartaraf qiladi. V.F.Shatalov tomonidan ishlab chiqilgan oquv faoliyati tizimi maktab o‘quvchilarida yeksperiment qilingan, lekin uning metodikasi matematika oqitish doirasidan chiqib, nafaqat tabiiy fanlar, balki gumanitar fanlar: til, tarix kabi fanlarni oqitishda ham keng tarqaldi. G.K.Selevko pedagogik texnologiyani rejalashtiriladigan natijalar bilan birga boshqariladigan tizim deb tariflaydi. Texnologik jarayon tuzilmasini axborotlarning uch asosiy harakat yonalishi bilan tavsiya etiladi. Bu tuzilmada G.K.Selevko uch shahobchani belgilaydi:
1. Asosiy shahobcha — mazmunning harakati bolib, u axborotning manba (oqituvchi)dan qabul qiluvchi (talaba)ga uzatish (o‘quvchilar yetiboriga uzatish, oquv-bilish faoliyatiga rahbarlik qilish, o‘quvchilar tomonidan bilimlarni idrok yetish, ozlashtirish va mustahkamlash). Unda axborotlarni qoshimcha boshqarish manbalari — kitoblar, texnik vositalar, kompyuterlar va o‘quvchi tomonidan ularni mustaqil idrok etish (O‘z-o‘zini boshqarish jarayoni) muhim holat hisoblanadi. 2. Boshqarishga tasir otkazish shahobchasi. U oz ichiga rejalashtirishni (strategik va taktik), talimiy axborotlarning asosiy psixologik harakati korreksiyasini qamrab oladi. 3. Jarayonlar haqidagi (qayta boglanish, nazorat, baholash, qoshimcha axborotlar shahobchasi) axborotlar oqituvchidan o‘quvchiga uzatilish shahobchasi.
Oquv jarayonining samaradorligi:

• 
  oquv axborotlari mazmunining yeng maqbul tuzilmasi;
  
• 
  boshqarish samaradorligi va bilish faoliyatini tashkil etish;
  
• 
  axborotlarni ozlashtirishda individual O‘z-o‘zini boshqarish imkoniyatlaridan foydalanish; • axborotlarni ozlashtirishning samarali nazoratini tashkil etishga bogliq. Tayanch sxemalar izohidan foydalangan holda istiqbolli oqitishni boshqarish S.N.Lisenkova texnologiyasi. Bu texnologiya asosida quyidagilar yotadi:
  
• 
  hamkorlik pedagogikasiga bolgan shaxsiy yondashuv;
  
• 
  ozlashtirish (muvaffaqiyat) - oqitish jarayonida bolalar rivojlanishining eng muhim sharti;
  
• 
  sinfdagi fayz: xayrixohlik, ozaro yordam;
  
• 
  xatolaridan ogoh qilish, lekin xatolar ustida ishlash emas;
  
• 
  oquv materialining ketma-ketligi, izchilligi;
  
• 
  vazifaning har bir o‘quvchiga qulayligi va ularga alohida-alohida bolib berilishi;
  
• 
  asta-sekin toliq mustaqillikka otish;
  
• 
  bilagon o‘quvchi vositasida bilmaydigan o‘quvchilarni oqitish.
  

S.N.Lisenkova metodikasining xususiyati shundaki, qiyin mavzular dasturda belgilangan soatlarda emas, balki undan oldin organila boshlanadi. Bu istiqbolli tayyorgarlikdir. Istiqbolli tayyorgarlik organilishi yaqinlashib kelayotgan qiyin mavzularni yol-yolakay otishning boshlanishidir. Umumlashtirish bu muayyan bilimlar asosidagi mavzuni umumlashtirishdir. S.N.Lisenkova metodikasi asosida materialni ozlashtirish uch bosqichda kechadi:
1. Kelgusida ozlashtirilishi lozim bolgan bilimlarni oldindan kichik hajmlarda berib borish;
2.Yangi tushunchalarni aniqlashtirish, ularni wnumlashtirish va qollash;
3. Fikrlash usullari va oquv xatti-harakatlarining ravonligini rivojlantirish. Inge Unt, A.S. Graniskaya, V.D. Shadrikov tadqiqotlarida individual oqitish oquv jarayonini tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi. Unda: • pedagog faqat birgina talaba bilan ozaro munosabatda boladi;

• 
  bir talaba faqat oqitish vositalari (kitoblar, kompyuter va b.) bilan ozaro aloqada boladi. Individual oqitishda faoliyatning mazmuni, metodlari va surati talabaning xususiyatlariga moslashtiriladi. Shaxsiy yondoshish deganda:
  
• 
  pedagogikaning tamoyili bolib, unga kora pedagog oquv — tarbiya ishlari jarayonida talabalarning shaxsiy xislatlarini hisobga olgan holda ayrim talabalar bilan individual model boyicha ozaro munosabatda bolish hamda individual xususiyatlarga asoslanish;
  
• 
  oquv jarayonida talabalarning individual xususiyatini hisobga olish;
  
• 
  barcha talabalarning rivojlanishigina emas, balki har bir talabaga alohida rivojlanish uchun psixologik-pedagogik tadbirlaryaratish tushuniladi. Oqitishni individuallashtirish: • oquv jarayonini tashkil yetish bolib, unda oqitish usullari, suratini tanlash talabaning individual xususiyatlari bilan boglanadi;
  
• 
  individual yondashuvni ta minlovchi turli oquv-metodik, psixologik-pedagogik va tashkiliy-ma muriy tadbirlardir.
  

Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta guruhlarda yuksak malakali oqituvchilar, proffcssorlar leksiya oqiydilar. 10-15 kishidan iborat kichik guruhlar esa leksiya materiallarini muhokama qiladilar, bahs yuritadilar. Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida otkaziladi. Leksiya mashgulotlariga 40%, kichik guruhlardagi mashgulotlarga 20%, kabinet va laboratoriyalardagi individual ishlarga yesa 40% ajratiladi. Odatdagi sinf tushunchasi yoq, kichik guruhlar ham doimiy emas. Dasturlashtirilgan oqitish XX asrning 50-yillari boshida paydo boldi. U amerikalik psixolog B.Skinner¹¹ nomi bilan bogliq. U materiallarning ozlashtirilishini boshqarishning samaradorligini oshirishda, axborotlarni qismmaqism uzatishning muntazam programmasi asosiga qurish va uni nazorat qilishni tavsiya etdi. V.P.Bespalko bilish faoliyatini tashkil yetish va boshqarish namunasidagi pedagogik texnologiya tasnifini tavsiya etdi. U oqituvchi va talim oluvchi (boshqariluvchi) munosabatlarini quyidagicha belgilaydi:

• 
  berk- (o‘quvchilarning nazorat qilinmaydigan va tuzatilmaydigan faoliyati);
  
• 
  davriy (nazorat, oz-ofzini nazorat qilish, ozaro nazorat);
  
• 
  tarqoq — (frontal) yoki yonalganlik (individuallik);
  
• 
  goh (ogzaki) yoki avtomatlar (oquv vositalari) orqali.
  

Dasturlashtirilgan oqitishning beshta asosiy tamoyili farqlanadi: 1. Boshqarish qurilmalarining muayyan bosqichliligi (ierarxiya) tamoyili. Bu programmalashtirilgan oqitish texnologiyasining ierarxiya tuzilmasida avvalambor pedagog turadi, va bu fanda dastlabki umumiy moljal hisoblanadi; oqitishning murakkab nostandart vaziyatlarida individual yordam va korreksiya orin oladi.
2.Qayta aloqa tamoyili. U oquv faoliyatining har bir tadbiri boyicha oquv jarayonini boshqarishning davriy tashkil yetish tizimini talab qiladi. Bunda awalo togri aloqa ornatiladi - zaruriy harakat obrazi togrisidagi axborot boshqaruvchi obektdan boshqariluvchiga uzatiladi. Qayta aloqa, V.P.Bespalko takidlashicha, pedagog uchungina emas, balki talim oluvchiga ham zarur birinchisiga korreksiya uchun, ikkinchisiga esa oquv materialini tushunish uchun. Ichki va tashqi qayta aloqa ham mavjud. Ichki qayta aloqa talim oluvchilarning oz natijalarini va ozining aqliy faoliyati xarakterini mustaqil korreksiya qilish uchun xizmat qiladi. Tashqi qayta aloqa talim oluvchiga bevosita oquv jarayonini boshqaruvchi qurilmalar vositasida yoki pedagog tomonidan tasir etishda amalga oshiriladi.
3.Oquv materialini yoritish va uzatishda amalga oshiriladigan odimlovchi texnologik jarayon tamoyili. Odimlovchi oquv tadbiri — bu texnologik usul bolib, unda okuv materiali programmada axborot bolaklari va oquv vazifalari (bilim va malakalarni samarali ozlashtirishni taminlashga xizmat qiladigan va talim oluvchining bilimlarni ozlashtirishning muayyan nazariyasini aks ettirgan)ning kengligi boyicha alohida, mustaqil, lekin ozaro boglangan va optimal bolgan qismlardan iboratdir. Togridan-togri va qayta aloqa uchun zarur bolgan axborotlar toplami, bilish harakatlari va qoidalarining talimiy programma odimini hosil qiladi. Bu odim tarkibiga uch ozaro aloqador kadr (zveno) qoshiladi: axborot, qayta aloqa tadbiri va nazorat. Odimlovchi oquv tadbirlari izchilligi programmalashtirilgan oqitish texnologiyasi asosini tashkil etuvchi talimiy programmani hosil qiladi.
4.Oqitishda individual namuna va boshqarish tamoyili davom ettiriladi. Bu tamoyil talim oluvchining har biriga shunday axborot jarayonini yonaltiradi va tavsiya etadiki, u talim oluvchiga mashq jarayonida, tezlikda oldinga siljishga imkoniyat beradi, chunki uning bilish kuchi unga muvofiq ravishda boshqaruvchi tomonidan uzatilgan axborotga, moslashishga qulay boladi.
5.Programmalashtirilgan oquv materialini uzatish uchun maxsus texnik vositalardan foydalanish tamoyili.
Programmalashtirilgan oqitish texnologiyasini ilmiy asoslash bir qator talimiy programmalarni farqlash imkoniyatini beradi: • rayon programmalar;

• 
  tarmoqlanuvchi programmalar;
  
• 
  soddalashtirilgan programmalar;
  
• 
  aralash programmalar;
  
• 
  algoritm;
  
• 
  blokli oqitish;
  
• 
  modulli oqitish;
  
• 
  bilimlarni tola ozlashtirish;
  

Ravon programmalar – bu nazorat topshiriqlari va oquv axborotlarining almashinib turuvchi u qadar katta bolmagan bloklari ketma-ketligidir. Ravon programmada talim oluvchi togri javob berishi shart. Bazan yehtimol deb topilgan javoblardan birini shunchaki tanlaydi. Togri topilgan javobda u yangi oquv axborotiga ega boladi. Agar javob togri chiqmasa, axborotni qaytadan organishga tavsiya etiladi. Tarmoqlanuvchi programma. Talim oluvchi notogri javob berganda, unga qoshimcha oquv axboroti beriladi va u talim oluvchiga nazorat topshiriqlarini bajarish, togri javob qaytarish va oquv axborotlarining yangi bolaklarini olish imkoniyatini beradi.
Soddalashtirilgan programma. U talim oluvchiga yangi oquv materialini murakkablik darajasiga qarab tanlab olish, uni ozlashtirish jarayonida u yoki bu tarzda ozgartirish, oddiy malumotnoma, lugat va qollanmalardan foydalanish imkoniyatini beradi. Modulli oqitish. U modullar boyicha tuzilgan oquv programmalari asosida oqitishni tashkil yetishdir. Modul kurs mazmunini uch sathda qamrab oladi: tola, qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan. Programma materiallari bir vaqtning ozida barcha yehtimol korilgan kodlarda: rasm, test, ramzlar va soz bilan berilishi mumkin. Oqitish moduli oquv materialining avtonom (mustaqil) qismi bolib, quyidagi komponentlardan tashkil topadi:

• 
  aniq ifodaga ega bolgan oquv maqsadi (maqsadli programma);
  
• 
  axborotlar banki: oqitish programmasi shaklidagi ayni oquv materiali;
  
• 
  maqsadlarga erishish boyicha metodik qollanma;
  
• 
  zaruriy malakalarni shakllantirish boyicha amaliy mashgulotlar; • qoyilgan modul maqsadiga qatiy muvofiq keluvchi nazorat ishi.
  

Bilimlarni tola ozlashtirish texnologiyasi. Oquv materiallari bir necha bolaklaiga bolinadi: ozlashtirilishi tegishli bolgan oquv unsurlari, undan song bolimlar boyicha tekshirish uchun materiallar ishlab chiqiladi, undan song oqitish, tekshirish — joriy nazorat, korrektirovka va qayta, ozgartirilgan tarzda ishlab chiqish - oqitish. Hozirgi davr oquv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish bilan xarakterlidir. Pedagogik texnologiyalardan foydalanish talim texnologiyalarining ilmiy asoslarini ishlab chiqish, pedagogik innovatsiyalar, mualliflik maktablari va yangi texnologiyalarni yeksperiment qilish bilan bogliqdir. Bu tajribalar muayyan tizimni ishlab chiqish va umumlashtirishni talab etadi. “Oqitish tizimining qurama texnologiyasi” saviyasiga va darslarda mavzu boyicha davriylikni rivojlantirishga kora sinf ichidagi oqitishning tabaqalashtirilishi deb qaraladi, Darslar har bir mavzu boyicha ketma-ket joylashgan besh tipdan iborat boladi:

1. 
   mavzuni umumiy tahlil qiluvchi darslar (ular leksiyalar deb yuritiladi);
   
2. 
   talim oluvchilarning mustaqil ishlari jarayonida oquv materialining chuqurlashtirib ishlab chiqishini kozda tutgan, tuzilgan seminar mashgulotlari (bunday darslar uchtadan beshtagacha bolishi mumkin);
   
3. 
   bilimlarni umumlashtirish va tartibga tushirish (gurahlash) darslari (mavzular boyicha sinovlar);
   
4. 
   fanlararo materiallarni umumlashtirish (mavzular boyicha vazifalarni himoya qilish); 5) dars-praktikumlar.
   

Keyingi bosqichda oqituvchi o‘quvchilarning saviyalariga kora tabaqalashtirish ishlarini tashkil yetadi. Bu ish yangi materialni berish, uni mustahkamlash va takrorlash, bilim, malaka va konikmalarni nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. Bu texnologiyada uchta tabaqalashtirishning turli darajadagi qiyinchiliklari: “A”,”V”,”S” dasturlari ajralib turadi. Dasturlar quyidagi vazifalarni hal qiladi:

• 
  muayyan darajadagi bilim, malaka va konikmalarni yegallashni ta minlaydi;
  
• 
  talim oluvchilarning ma lum darajadagi mustaqilligini taminlaydi; “S” dasturi tayanch standart sifatida qayd qilinadi. Uni bajarish orqali talim oluvchilar fan boyicha oquv materialini, uni qayta tiklay olish darajasida ozlashtiradilar. “S” dasturi vazifalarini nisbatan qiyin dasturga otmasdan oldin har bir o‘quvchi bajara olishi lozim.
  

“V” dasturi mavzuni qollash bilan bogliq masalalarni yechish uchun zarar bolgan oquv va aqliy faoliyatining umumiy va oziga xos usullari bilan birga yegallashni taminlaydi. Ushbu dasturga kiritiladigan qoshimcha maIumotlar birinchi bosqich materiallarini kengaytiradi, asosiy bilimlarni isbotlaydi, namoyish yetadi va oydinlashtiradi hamda tushunchalarning amal qilish va qollanishini korsatib turadi. «A» dasturi o‘quvchilarning bilimlarini tola anglash, ijodiy qollash darajasiga kotaradi. Bu dasturda ijodiy qollash istiqboli tobora takomillashib boruvchi malumotlar, chuqurlashtiriladigan materiallar, hamda uning mantiqiy asoslanganligi joylashtirilgan. Materiallarni takrorlashda turli darajadagi vazifalarni yerkin tiklash metodikasi qollanadi.
Tabaqalashtirilgan vazifalarni nazorat qilishda individuallikka otiladi va u chuqurlashtiriladi.FSMU texnologiyasi –
F.S.M.U. metodining tavsifi: Bu metod mashgulotda organilayotgan mavzuning muhokamasi jarayonida unga doir masalalar boyicha talabalar oz fikrlarini bayon qilishlari, shu fikrlarni asoslovchi sabablarni korsatishlari, ularni tasdiklovchi misolllarni keltirishlari va pirovardida umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishlarini orgatish va mashq qildirish metodidir.
Bu metod talabalarni erkin fikrlashga, oz fikrini himoya qilishga va boshqalarga oz fikrini otkazishga, ochiq holda bahslashishga, bahs-munozara madaniyatiga, shu bilan bir qatorda, talabalar tomonidan oquv jarayonida egallangan bilimlarni tahlil etishga va ozlashtirish darajasini aniqlashga, baholashga orgatadi.
FSMU metodining umumiy sxemasi:
F – fikringizni bayon eting;
S – fikringizni asoslovchi sabab korsating;
M – korsatgan sababingizni tasdiqlovchi misol keltiring;
U – fikringizni umumlashtiring.
FSMU metodini amalda qollash namunasi:
Oqituvchi quyidagiga oxshagan vazifalar yozilgan tarqatma materiallarni oldindan tayyorlab, mashgulot vaqtida kichik guruhlarga yoki alohida talabalarga tarqatadi.