O’quvchilarning o’quv materialini o’zlashtirilishini tekshirish va baholash bu ularning o’quv va malakalarini shakllantirishdagi ta’lim jarayonining muhim komponenti bo’lib hisoblanadi

O’quvchilarning o’quv materialini o’zlashtirilishini tekshirish va baholash bu ularning o’quv va malakalarini shakllantirishdagi ta’lim jarayonining muhim komponenti bo’lib hisoblanadi. Bu faqat o’qitish natijalarinigina emas, balki ta`lim jarayonida o’quvchilarning bilish vazifasini oshirishni anglatadi.
Bilimni tekshirish va baholashning bilim beruvchanlik ahamiyati shundan iboratki, o’qituvchi ham, o’quvchilar ham o’quv materialini o’zlashtirishda muvafaqqiyatli ma’lumot oladi. O’quvchining nimani bilishi, nimani tushunmasligi, qaysi materialni yaxshi o’zlashtirishining darajasi yoki o’zlashtirilmaganlik darajasi o’qituvchiga ayon bo’ladi. Bu o’quvchilarning bilish vazifasini tashkillashtirish va boshqarishga asos bo’la oladi. Bilim o’quv va malakalarni tekshirish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, o’quvchilarning o’qishda erishilgan yutuqlari va kamchiliklarini his qilish tuyg’usi shakllanadi. Berilgan baho o’quvchiga hamma vaqt shaxs sifatida belgili bir munosabat, qarashni ifoda etadi. Bilimni tekshirish va baholash belgili bir didaktik talablarga javob berishi kerak.
Birinshidan, tekshirish va baholash tizimli tartibda bo’lishi kerak. O`quvchilar darsga kundalikli tayyorlanishi zarur, buni esa o’qituvchi tartibli turda nazorat qilishi zarur bo’ladi.
Ikkinchidan bilimni baholash yakka xarakterga ega bo’lib har bir o’quvchi o’zining bilimi uslubi va malakalarining baholanishini anglashi kerak.
Uchinchidan o’quvchilarning bilimi, uslubi va malakalari davlat o’quv dasturlarining baholash darajasidan tekshiriladi. Programmaning mazmunini o’zlashtirilish natijasi bilimga qo’yiladigan bahoning qiymati hisoblanadi.
To’rtinchidan, bilimdi tekshirish o’qituvchiga o’quvchining rivojlanish jarayonidagi aqliy, moral va emotsional rivojlanishini aniqlashga yordam beradi.
Beshinchidan, o’quvchilarning bilimini, uslubini va malakasini tekshirish har xil formalari o’quvchilarning o’zinin egallagan ilmiga, bilganlarini qayta aytib berish imkonini beradi. Ayniqsa boshlang’ich sinflarda tekshirishning har xil formalarini qo’llanish kerak. O’qitishda tekshirishning kundalikli, yakuniy va mavzuiy turlari keng tarqalgan. Bular og’zaki va yozma ish ko’rinishida yoki frontal umumiy savol-javob formasida baho qo’yish orqali yuritiladi.
Bilimni kundalikli tekshirish har bir darsda o’tkaziladi. Kundalik tekshirish o’rganiladigan materialni tushuntirishda mustahkamlashda takrorlanadigan ta`lim
jarayonining zarur komponenti hisoblanadi. Ilmni (K T) ayrim vaqtda og’zaki-so’rovnoma ko’rinishda uyga vazifa mustaqil ishlarni bajarishni yuritadi. Mavzui tekshirish orqali mavzularni o’zlashtirilganligini nazorat etishdan iborat. Darsga qisqa vaqt ichida o’quvchiga mavzuning mazmuni asosiy g’oyasini bayon etishi uchun savollar yoki topshiriklar beriladi. Tekshirishning bunday kurishi mantiqiy fikrlashga o’quv materialidagi eng asosiy ular orasidagi bog’liqliqni esda saqlashni o’rgatadi.
Yakuniy tekshirish esa bilimni har bir chorakda va yil oxirida o’tkaziladi. Buning ahamiyati o’quvchining erishganligi darajasiga to’g’ri ob’ektiv baho berish bor bilimni kundalikli va mavzui tekshirishda ayrim fanlarni o’zlashtirilishiga diqqat
berilsa, yakuniy nazoratda barcha o’quv fanlarning natijalarining yig’indisini o’z ichiga oladi.
Bilimni tekshirishning asosiy formalariga yozma ko’rinishdagi nazoratga yozma va mustaqil ishlar kiradi. Yaxshi natija ko’proq qulay tekstlarni tanlashdan va o’quvchilarning diqqatini bir joyga to’plashga bog’liq. Kontrol topshiriqning mazmunini belgili va ma’nosi aniq bo’lishi kerak. Agar kontrol yoki mustaqil ishlarga ikkinchi darajali qo’chimcha topshiriqlar berilsa masalan grammatik tahlil uchun juda keng ko’lamdagi tekst yoki matematik hisoblashga murakkab savollar beriladi. O’quvchilar uchun hamisha qiyinchiliklar tug’diradi. Bilimni kundalikli mavzuiy va yakuniy tekshirishning eng ko’p tarqalgan shakli o’quvchilarning yakka va frontal so’rash hohlagan o’quvchiga hattoki eng kuchli o’qiydigan o’quvchiga o’qish imkoniyatlari tushuntirib unda qobiliyatlarini tushintirib berish kerak. Har bir o’quvchiga bahoga bo’lgan fikrini uyg`otib bilish imkoniyatlarini orttirish kerak. Ayrim paytda olgan qoniqarsiz bahosini ko’tarib rag’batlantirish kerak.
Hozirgi paytda o’quvchilarning bilim, o’qib va malakalarini tekshirish va baholashning yangicha test orqali va reyting ball qo’yish amalga oshirilmoqda. Testda har bir bobni o’tib bo’lgandan keyin yoki chorak oxirida olinib o’quvchining topgan to’g’ri javobiga binoan 5 ball sistemada baholanadi. Reytingda esa o’quvchining har kungi darsdagi javobining aktivligini hisobga olinib har biriga alohida ball qo’yilib keyin hammasi to’plangan ball qo’yiladi. Ta’lim tizimida tekshirishning ahamiyati ta’lim muassasalaridagi natijaviy darajani ko’rsatadi.
Umumiy o’rta ta’lim beradigan maktab o’quvchilarining bilim tayyorgarligi darajasining reytingi. Reytingni tashkil qilish va amalga oshirish tamoyillari.
O’zbekiston Respublikasi umumiy ta’lim beradigan maktab o’quvchilarining bilim tayyorgarligining reytingi quyidagi tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinadi va amalga oshiriladi. DTS da belgilangan bilim minimumlari asosida har bir predmet buyicha ishlab chiqilgan majburiy standart tekshirish ishlari (MSNI) komplektlari Reytingining normativ metodik asosi bo’lib hisoblanadi. Har bir majburiy standart tekshirish ishlari (MSNI) va ularning komplektlari uchun beriladigan standart reytingi ballari (SRB) reytingning hisoblash asosi hisoblanadi Har bir majburiy standart tekshirish ishlari (MSNI) uchun standart reyting ballari (SRB) ushbu tekshirish (MSNI) ishlari jarayonida aniqlanishi qo’yilayotgan, bilim ko’nikma uslub va malaklar belgilanadi.
O’quvchining haqiqiy chorak reyting ballining asosiy komponentleri maqsad va vazifalari. O’quvchining bilimini bahalashda 5 balli sistemaning kamchiliklarini, o’qituvchining sub’ektivligini yo’qotish. Reytingning yuqori darajadagi ob`ektivligini va odilligini ta’minlovchi vaziyat yaratib berish. O’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan majburiy bilim minimum elementleri bo’yicha ob`ektiv hisobga olinishini tashkil qilish. O’quv fanidan majburiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishda o’quvchi tomonidan amalda erishilgan darajasini baholash va DTS da ko’zda tutilgan (BKM) elementlarining soni va sifati o’rtasida bog’liq o’rnatish. To’qqiz yillik maktab bitiruvchilarining o’rta maxsus kasb-hunar muassasalarida ob’ektiv yakuniy reytingiga asoslangan holda odilona bo’lishtirishni ta`minlash.
Nazorat turlari va formalari. O’quvchilarning bilim tayergarlik darajasining reytingi, “O’zResda Umumiy o’rta ta’lim haqida” gi rejada (4-bandida) belgilang
an talablarga muvofiq amalga oshiriladi va quyidagi nazorat turlarini nazarda tu
tadi.
- Oraliq nazorat-O.N.
- Kundalik nazorat _K.N.
- Maxsus nazorat-M. N
- Bosqichli nazorat _B.N.
- Yakuniy nazorat-Ya N
Oraliq nazorat (O.N)-mazmunan shu fan bo’yicha DTS-da nazarda tutilgan asosiy majburiy va o’zlashtiriladigan bilim, ko’nikma va malakalar elementlarining yig’indisini qamrab olgan, soni aniq berilgan MSNI orqali amalga oshiriladi. Har bir MSNI o’quvchilarning bilimida o’zlashtirilmagan bo’limini aniqlash va ular tomonidan o’quv fanidagi bir bo’lim yoki mavzular guruhining majburiy bo’limining o’zlashtirilishining haqiqiy darajasini nazorat qilishni maqsad qilgan qo’ygan. MSNI larining turlari O.N ning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda, har bir fan bo’yicha ta’limni tashkil qilishning o’ziga xosligi va o’quvchilarning yosh psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda belgili K.N ning asosiy yo’nalishlaridan biri o’quvchilarning bilimida bo’shliq paydo bo’lishning oldini olish va ularni muvofiqlashtirish maqsadida amalga oshiriladigan majburiy to’liqtiruvchi savollar (MTS).
Bundan tashqari (MSNI) lar oralig’ida dasturiy turda o’tkaziladigan KN o’rgatuvchi harakatga ega bo’lib, o’quvchilarning shakllanayotgan bilim, ko’nikma va malakalarni korrektsiyalash mustahkamlash. So’z, yodda saqlash, mustaqil fikrlashini rivojlantirish ularning potensial imkoniyatlarini yuzaga chiqarish va ta’lim jarayonidagi hohishini amalga oshirish maqsadida o’tkaziladi. Reyting miqyosida barcha o’quvchilarga majburiy bo’lmagan qo’shimcha topshiriqlar orqali ijodiy ishlarning ixtiyoriy o’rinlanishi tufayli hohishiga ko’ra tashkil qilinadigan maxsus nazorat amalga oshirilishi mumkin.
Ijodiy topshiriq va ishlarning shakllari o’quvchi bilan kelishilgan holda o’qituvchi tomonidan belgilanadi va dasturiy (olimpiadalar, musoboqalar, sport musoboqalari, referat himoyasi, bayonot, model va maket yasash, mavzuiy boshqotirmalar tuzish, badiy adabiy ishlar va boshqalar) dasturiy emas (belgili bir mavzu bo’yicha ilmiy ish (pribor) ko’rsatmalilik vosita bo’lishi mumkin. Qo’shimcha topshiriq odatda va vazifa turiga tegishli bo’lgan MSNIlar yig’indisida nazarda tutilmagan. Individual (yakka) qo’shimcha topshiriqlarning turi orqali mazmunini belgilab beradi.
Bosqichli (ichki va tashqi) nazorat o’quv yili yakunida yoki zaruriyat tug’ilganda chorak (yarim yillik) yakunida test sinovi (zachet va imtixon) shaklida o’tkaziladi. Nazoratning bu turi o’quvchilarning choraklik (yarim yillik yoki yillik reytingining ob’ektivligini aniqlash yoki choraklik (yarim yillik) standart reyting balligacha differentsiallashgan sinov (zachet) yoki kuzgi imtixon natijalariga asoslangan holda to’ldirishni maqsad qilib quyadi.
Yillik bosqichli nazoratni utkazish, uning turri b
ilan mazmunini belgilash
haqidagi qaror ta`limni boshqarish ayyrim vaqtda
maktab ped.kengash tamonidan
qabul qilinadi.
Choraklik (yarm yillik) bosqichli (ichki) nazorat.
Odatda maktab rahbariyati
tomonidan eki uning topshirigi buyicha oqituvchi ta
monidan utkaziladi. Yakuniy
nazorat, umumiy urta ta`lim beradigan maktablarda
bilimning `tuliq kursi
tamomlangandan keyin Davlat attestatsiyasi shaklid
a ishga oshiriladi.
Nazoratni oz turi oquvchilarning tuliq oquv kursi
davomida erishgan bilim
tayergarligi darajasi reytingining ob`ektivligini u
ning umumiy urta ta`lim DTS
talablariga mos kelganligini aniqlash maqsadida utk
aziladi.
Yakuniy nazoratning mazmuni va uni utkazishning ta
rkibi Vazirlar
kabinetining normativ hujjatlar va shular asosida
qabul qilingan O`zbekiston
Respublikasi xalq ta`lim Vazirligining hujjatlari
talabi asosida belgilanadi. Reyting
tizimida oquvchilarning bilimini baholasht tartibi
. Har bir MSTI ni baholash uchun
tekshirish ishining standart balli (TISB) belgilana
di, standart ball bul ishni
tekshirilgan taklif qilingan bilan kunikma va mala
ka elementlarining soni va
shartni tug`ridan-tug`ri muvofiqlashtirilag holda q
uyiladi.
Oquvchilarni sinfdan sinfga utkazish va urta maxsus
kasb-hunar oquv
muassasalarida bulishtirishning tashkil qilish tart
ibi.
Bosqishli nazorat (BN) yakunlariga kura oquvchiga
bosqichli tekshirish
ishining reyting balli (BTIRB) quyiladi. Ozbekiston
Respublikasida umumiy urta
ta`lim Haqidagi rejaning bandiga muvofiq yillik bos
qishli nazoratning natijalariga
asoslanib yillik bosqichli nazorat reytingi aniqla
nadi va kursatilgan hujjatning
bandiga muvofiq oquvchini sinfdan-sinfga utkazish h
aqida qaror qabul qilindi.
Ozbekiston Respublikasida urta ta`lim haqidagi rej
aning (4.17 bandi) va urta
maxsus kasb-hunar bilimi haqidagi reja (3.1 bandi)
ga asoslanib davlat attestatsiya
natijalariga kura maktab bitiruvchilarini yakunlovc
hi attestatsiyaning test natijalari
har bir uqitilgan fan buyicha yillik haqiqiy reytin
g balli (YHRB) va oquvchining
reyting urni kursatilgan davlat attestati topshiri
ladi.
Ozbekiston Respublikasida umumiy ta`lim haqidagi
rejasining bandiga
asoslanib bitiruvchiga attestat bilan bir vaqtda oq
uvni akademik litsey eki kasb-hunar
kolledjida davom etish haqidagi tasvis topshiriladi
. Ushbu tasvis reyting muhokama
natijalarini hisobga olgan holda tayerlanadi.
Ta`lim jaraenida qatnasuvchilarning huquq va vazifa
lari.
Oqituvchi oquvchilarning tayergarlik darajasini bah
olash buyicha uz ishida ushbu
reja va nazorattti turlarining amalga oshirilishi h
aqidagi metodik tvsiya va
kursatmalarga tayanadi. oqituvchining vazifalariga
kuyidagilar kiradi.
-MSTI larning mazmuni, utkazish tartibi va vaqti h
aqida oquvchilar va ota-onalarni
oldindan xaborlash,
-Tuldiruvchi ta`lim va tuldiruvchi savolni tashkil
qilish,
-har bir nazorat turini amalga oshirishda barcha o
quvchilarga bilim olishda laexatini
va tuplagan bilimlarini yuzaga chiqarish uchun keng
ahvol yaratib berish,
-oquvchilarning ishini ularning ish daftarlarini uz
vaqtida tekshirish,
-oquvchilarning barcha turdagi ishlarini tekshirish
da ularning haqiqiy bilim, kunikma
va malakalarini aniq va odil hisobga olish va teksh
irish natijalarini uz vaqtida sinf
jurnaliga tushirish.
-
laekatli ballarni tanlash va oqitishni ijodiy qobi
liyatlarini rivojlantirish va kasbiy
tug`ri tanlashni shakllantirish uchun maqsadga yun
altiruvchi ishlarni amalga
oshirish.
-
Tekshirish ishining standart reyting ballini saqlag
an holda, uning kulami,
qiyinchilik darajasi va unda kamrab olingan va teks
hirishga muljallangan bilim,
kunikma va malakalarni elementlari buyicha xalq ta`
limi vazirligi tomonidan
tasdiqlangan ushbu MSTI ga ekvivalent bulgant uning
al`ternativ variantini ishlab
chiqish.
-
O`qituvchilar tamonidan ishlab chiqilgan MSTI larn
ing al`ternativ variantidan
ularni belgilangandan tizimda tasdiqlangannan keyin
foydalonish.
-
Har bir oquvchining bilim, kunikma va malakalarida
aniqlangan kamchiliklarni
tuldirish maqsadida tuldiruvchi savolning mazmunini
ng pedagogik maqsadga
muvofiq optimal` formalarini tanlash,
-
har bir MSTI dan keyin tuldiruvchi surovni utkazish
ning optimal` muddatini
belgilash,
-
MSTI da nazarda tutilgan quchimcha topshiriqlarni s
hakli va mazmunini
belgilash,
-
Oquvchilarga ijodiy ishlarining tizimi, turi va maz
munini tavsiya etish,
-
pedagogik kengash tasdiqlanishiga oquv fanlaridan b
osqichli nazorat utkazish
haqida tavsiya berish,
-
Oquvchilarning bilim tayergarligidan reytingi va oq
itishning uzgartirishi haqida
maktab ped.kengashida kurib chiqish uchun asoslanga
n tavsiyalar tayerlash.
Oquvchilarning vazifalari.
-Muayyan fandan MSTI komplektlariga kiritilgan har
bir MSTI ning belgilangan
vaqtda bajarish,
-Agarda MSTI sababli qoldirilsa, oquvchida ushbu is
hni yakka tartibda bajarish va
oqituvchi tekshirgandan keyin tuldiruvchi surovdan
utish huquqi soqlanadi va uning
natijalari TB hisobida quyiladi,
-TS topshirmalarini oqituvchi belgilangan vaqtda ba
jarish,
-bajarilishi ezma turda buladigan fanlardan MSTI va
TS topshiriqlariga maxsus daftar
yuritish eki oquvchining reyting daftarchasiga uz v
aqtida tuldirib borish.
oquvchi kuyidagi huquqlarga ega.
-barcha nazorat turlarining mazmuni, tartibi va ut
kazish vaqtidan xabordor bulish,
-Darslarda uzining laeqatini kundalikli nazorat v
aqtida omalga oshirish,
-MSTI tarkibiga kirmagan, oqituvchi tamonidan tavsi
ya etilgan ijodiy ishlar bilan
qushimcha topshiriqlarni tonglab olish va ixtieriy
bajarish,
-kursatilgan bilim kunikma, malakaga muvofiq, ijod
iy qushimcha va erkin ballar
olish.