O‟rganish usullari reja: Anatomiyani tekshirish usullari
Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 150-172
Download 1.25 Mb. Pdf ko'rish
|
bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi asoslari fanini organish usullari
|
Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 150-172
bet mazmun va moxiyatidan foydalanildi
Orqa miya funksiyalari. Orqa miya qо‗zg‗alishlarni о‗zidan yuqoridagi bosh MIYANINR bо‗laklariga о‗tkazuvchi markaziy organ hisoblanadi. Orqa miya reflektor va о‗tkazuvchanlik funksiyasini bajaradi. Orqa miya asosan harakat sezish funksiyasini boshqaradi. Odamda bosh' miya juda yaxshi rivojlanganligi tufayli muskul harakatlarini kо‗pchiligi bosh miya katta yarim sharlar pо‗stlog‗i ishtiroki bilan yuzaga chiqadi. Orqa miyaning har bir segmenti muayyan skelet muskullari va terining tegishli qismlari bilan boglangan. Orqa miya reflekslari bosh miya reflekslariga qaraganda ancha sodda hisoblanadi. Orqa miyaning orqa ustunchalarida joylashgan о‗tkazuvchi yullari qо‗zgalishni bosh miyaning turli qismlariga о‗tkazadi. Orqa miyaning oldingi va yon ustunchalaridagi utkazuvchi yо‗llardan bosh miyaning turli bо‗limlaridan qо‗zgalish yoki tormozlanish impulslari orqa miyaga kelib turadi. Orqa miyada ba‘zi reflektor funksiyalar embrionning ona qornida rivojlanish davrida yuzaga keladi. Ona qornida xomila 2-3 oylikda harakatlana boshlaydi. 9 oylik homila oyeq panjasining tagi ta-sirlansa 2-3 minutdan sо‗ng oyoq panjasida bukish reaksiyasi hosil bо‗ladi. Bu refleks bola tug‗ilganidan sо‗ng 6 oygacha yaxshi funksiyalanib, sо‗ng yо‗qoladi. Bola 9-10 oyligidan yura boshlaydi. Bunda orqa miyadagi harakat markazlarini funksiyasi ortadi, orqa miya nervlari miyelinlashadi. Orqa miya nervlarini mielinlashuvi bolaning 3 yoshgacha davom etadi. Yangi tugilgan va kо‗krak yoshidagi bolalarda ogri • ni hosil qiluvchi ta‘sirotlarga teri-himoya reflekslari hosil bо‗lganini kuzatish mumkin. Bosh miY. Yangi tugilgan bolaning bosh miyasining ogirligi 340-400 g bо‗lib tana ogirligining 1/8-1/9 qismini tashkil etadi. Katta odamda esa 1/40 qismini tashkil etadi. Bolaning 7 yoshigacha bosh miya tez о‗saboradi. Bosh miya odamning 20-30 yoshdagina о‗sib tugaydi. Bola hayotining 1-2 yoshlarda bosh miya orqa miyaga nisbatan tezroq о‗saboshlaydi, sо‗ng orqa miya tezroq о‗sa boshlaydi. 1-jadval Yoshga qarab bosh miya ogirligining о‗zgarishi Yosh
Bosh miya ogirligi (grammda) Yangi tugilgan bola 400 1 yosh
800 3 yosh
1170 7 yosh
1250 13 yosh
1300 15 yosh
1350 18 yosh
1380 Katta odma 1400
kulrang moddasi turli xil neyronlardan tashkil topgan. Bosh miyada 14 mlrd. nerv hujayralari joylashgan. Bundan tashqari bosh miyaning 60-90% ni neyrogliya hujayralari tashkil etadi. Neyrologiya himoya qiluvchi va ushlab turuvchi tayanch tо‗qima hisoblanadi. Neyrogliyada gormonlar va gormonga о‗xshash moddalar hosil bо‗ladi. Bosh miya uzunchoq miya va Voroliy kо‗prigi, miyacha, о‗rta miya, oraliq miyadan iborat bо‗lib bu qismlarni bosh miya . sopi deb yuritiladi. Bu qismlarni miya katta yarim sharlari qoplab turadi. Uzunchoq miY. Uzunchoq miya orqa miyaning davomi bо‗lib, uzunligi 3-3,5 sm. Uzunchoq miya va Voroliy kо‗prigida reflektor va о‗tkazish funksiyalari amalga -oshiriladi. Uzunchoq miya ham oq va kulrang moddadan tuzilgan. Reflektor funksiyalarida bosh miya nervlaridan 5 dan 12 gacha bо‗lgan * nervlarning yadrolari ishtirok etadi. Uzunchoq miyadan chiqqan uchlamchi nerv yuz terisi kо‗z, burun, tilni 2-3 qismi va tishlardan sezuvchi impulsni о‗tkazib beradi. Bundan tashqari uzunchoq miyada nafas, qon tomir devori harakati nerv markazi, qusish, yutish, ter ajratish, sо‗lak ajratish, kо‗z yoshi ajratish, qovoqlarni yumish, aksa urish, yо‗talishni nerv markazlari bor. Uzunchoq miyaning reflektor funksiyalari bosh miyaning yuqori bо‗limlari bilan boshqarib turiladi. Uzunchoq miyaning morfologik tomondan shakllanishi bilan nafas olish, yurak tomirlari, ovqat hazm qilish va boshqa funksiyalari takomillashib boradi. Uzunchoq miya hujayralari va nerv markazlari bolaning hayoti mobaynida rivojlana boradi. Bolaning 1,5- yoshida adashgan nerv markazining hujayralari kо‗payadi va uzunchok miya hujayralari defferensiyalanadi. Neyron aksonlarini uzunligi ortadi. 7 yoshda adashgan nerv yadrosi kattalarnikidek shakllanib tugaydi. Bola tugilgashida kо‗prikdagi yadrolar shakllanib tugaydi. Uzunchoq miya va kо‗prikdagi yadrolarni shakllanib. borishi bilan ularning funksiyalari pam shakllanib boradi. Odam embrionining 5-6 oyligidan boshlab dastlabki Yarakatlar vujudga kela boshlaydi. Xomilaning 16-17 paftalarida uzunchoq miyada nafas olish nerv markazi shakllanadi, 21-22 haftalarida nafasni chiqarish nerv markazlari shakllanib tugaydi. Yangi tugilgan chaqaloq nafas himoya reflekslar (aksa urish, yо‗tal va b.) rivojlangan bо‗ladi. Ueunchoq miya va kо‗prikni rivojlanishi tonik va vestibulyar reflekslar bilan boqlik. Yangi tug‗ilgan bolada ovqatlanishga bо‗lgan shartsiz reflekslar: sо‗rish, yutish va boshqalar yaxshiroq rivoklangan bо‗ladi. Vestibulyar va tana. holatini tonusi reflekslari uzunchoq miya va miya kо‗prigini. rivojlanishi bilan bog‗liq bо‗ladi. Miyachaning tuzilishi va funksiyalari. Miyacha bolalarda biroz yuqoriroq joylashgan katta odam bosh miya qutisining ensa qismini tо‗ldirib turadi. Miyachada ikkita yarim shar bо‗lib, bular bir-biri bilan chuvalchangsimon qism orqali birikib turadi. Miyacha funksional jihatdan muskullarni uygunlashib qisqarishida va harakat' aktlarida, bir gruppa muskullarni ma‘lum tarangligini saqlashda va boshqa funksiyalarda yshtirok etadi. Hayvonda miyachaning bir tomoni shikastlansa, hayvon shu miyachasi shikastlangan tomoniga qarab og‗ib, yiqilib ketaveradi. Bir necha kundan sо‗ng hayvon xarakatlari normallashadi. Agarda hayvon miyachasining ikkala yarim sharlari olib tashlansa, hayvon butunlay nogiron bо‗lkb qoladi. Nogironlikning birinchi kunlarida hayvon о‗rnidan turolmaydi, oddiy harakatlarni ham bajara olmaydi. Odamda miyacha faoliyati izdan chiqsa harakatlar koordinatsiyasi buziladi. Odam tez charchab, oyeqlarini juda kerib, gandiraklab va qaltirab yuradi. Bir necha oydan sо‗ng harakatlar tiklanadi, chunki muskul harakatlari koordinetsiyasida katta yarim sharlar pо‗stlogi ishtirok etadi. Miya yarim sharlari miyacha orqali skelet muskullarining tonusini va koordinatsiyasini reflektor yо‗l bilan boshqarib turadi. Ung yarim sharlar miyachaning chap yarim sharlari funksiyasini, chap yarim sharlar esa о‗ng yarim sharlari funksiyasini boshqaradi. Miya yarim sharlari miyacha orqali vegetativ funksiyalar-yurak, qon tomirlar faoliyatini, ovqat hazm qilish va boshqa funksiyalarni boshqaradi, chunki miyachada juda kо‗p vegetativ markalar joylashgan. Yangi tugilgan bola miyachasining og‗irligi 20,5-23 g 6 oylikda 62-65 g bо‗ladi. Bolada miyachaning oq moddasi kulrang moddasiga nisbatan tez rivojlanib 7-6 yoshida tugaydi. Miyachada reflektor funkpiyalar shakllanishi uzunchoq miya, о‗rta va oraliq miyani shakllanishi bilan bog‗liq. О‗rta miY. О‗rta miya 4 ta tepalik plastinkasi va miya oyoqchalaridan tashkil topgan. Bundan tashqari qizil yadro, qora modda va bosh miyadan chiqadigan 3-4 juft kо‗z olmasini harakatga keltiruvchi va 4 juft g‗altaksimon nervlarning yadrolari bor. О‗rta :miya yadrolari faoliyatiga qarab ikkiga - sezuvchi va haraxat yadrolariga bо‗linadi. harakat yadrolari organizmda muskullar tonusiga tо‗g‗ridan-tutri ta‘sir etadi. Agarda hayvon bosh miyasini ochib, uzunchoq miya bilan о‗rta chegarsidan 45° qilib qirqilsa, operatsiyasidan sо‗ng hayvon boshi orqaga qarab ketadi, dumi kо‗tariladi. Agar miya sopi о‗rta miyaning yuqorisidan kesilsa, bunday holat kelib chiqmaydi. Sezuvchi yadrolar eshitish va kо‗rish funksiyalarida ishtirok etadi. О‗rta miyasi shikastlangan odamda faqat tо‗g‗rilovchi reflekslar buziladi, lekin muskullar tonusi saqlanib qoladi. Chunki, odamda muskullar tonusini boshqarilishi bosh miya ishtirokida amalga oshiriladi. Shuningdek, о‗rta miyada katta yarim sharlariga boradigan о‗tkazuvchi yо‗llar jomlashgan. О‗rta miya ishtirokida vujudga keladigan reflekslar xomilani ona qornida rivojlanishida shakllana boshlaydi. Yangi tug‗ilgan bolada qorachig‗ refleksi yaxshi rivojlangan bо‗ladi. Tovush va teri ta‘sirotlariga kо‗z qorachigini kengayishi bolaning 10 haftaligidayeq , vujudga keladi. Bolaning 2-3 oyligidan boshlab labirint resfleksi yaxshi */ namoyon bо‗ladi. Bola yoshi ortishi bilan fazoda tana holatini ushlab turish refleksi ham yaxshi rivojlanib boradi. О‗rta miyaning о‗sishi va funksional rivojlanishi miya sopining boshqa qismlarini taraqqiyoti bilan bogliq. Yangi tug‗ilgan bolada о‗rta miyaning vazni 2,5 g. Qizil yadro yaxshi rivojlangan bо‗ladi. Shuningdek qora substansiya ham taraqqiy etgan bо‗lib hujayralari differensiyalashgan bо‗ladi. О‗rta miya ishtirokida embrionning ona qorniadayoq turli reflekslar . shakllangan bо‗ladi, tonik labirint, ximoya va boshqalar. Yangi tug‗ilgan bolada qorachig‗ refleksi yaxshi rivojlangan bо‗ladi, Bola bir yoshigacha qorni tomonga ag‗darilish, emaklash, о‗tirishga о‗rganadi. Oraliq miY. Oraliq miya о‗rta miya yukorisida joylashgan. Oraliq miyaga qо‗rquv dumboqari, dumboq osti qismi va tizzasimon tana kiradi. Dumboq ostki qismi yadrolari bilan bolani turli yosh muddatlarida taraqqiy etadi. ; Bola hayoti mobynida hujayralar differensiyalashadi. Bu differensiyalanish 7 yoshda tugaydi. Jinsiy voyaga yetish davrida esa dumboq ostki qismi bosh miyaning turli bо‗laklari bilan aloqasi kengayadi. Organizmdashi barcha • markazga intiluvchi nerv tolalari kо‗rish dumboqlari bilan bog‗langan, shuning uchun barcha markazga intiluvchi nerv tolalari kо‗ruv dumboqlariga keladi. Kо‗ruv bо‗rtiklari ya‘ni dumboqlari shikastlansa, kо‗rish butunlay yoki qisman yо‗qoladi, bosh ogriydi, paralich yuz beradi, uyqu buziladi. Bо‗rtiq . ostki qism funksional jihatdan oqsil, yog‗, tuz va suv almashinuvi boshqarilishi bilan bog‗liq. Bundan tashqari bо‗rtiq ostki qism nerv markazlari organizmda ter ajralishi, issiqlikni boshqarish va uglevodlar almashinuviga ta‘sir etadi. Hayvon bosh miyasining kо‗ruv dumboqlarining ostki qismi shikastlansa tana temperaturasi birdek saqlanmaydi, uglevodlar almashinuvi buziladi. Tanada turli-yaralar paydo bо‗ladi, tishlar tо‗kilib ketadi, va boshqa о‗zgarishlar yuzaga keladi. Gipotalamus yadrolari 2-3
yoshda shakllanadi. Kulrang bо‗rtiq hujayralari differensiyalashuvi kechrok 13-17 yoshda tugaydi. Gipotalamus bosh miya katta yarim sharlarga nisbatan tezroq shakllanishi kuzatiladi. Yangi tug‗ilgan bolada taktil, maza bilish, hidlash, temperatura va ogriq ta‘sirlariga reflektor reaksiya vujudga keladi. Bolada achchik, nordon, shо‗r, shirin mazalarga reaksiyalar vujudga keladi. Bog‗cha yoshi davrining sо‗ngida pо‗stloq va pо‗stloq osti harakat nerv . markazlarini mexanizmini ma‘lum darajada mutanosibligi vujudga keladi. Bola uyg‗unlashgan harakatlarni bajaraboshlaydi. Kо‗ruv bо‗rtiqlari 4 yoshda intensiv rivojlanadi. О‗smirning 13 yoshida esa о‗lchamlari kattalarnikidek bо‗ladi. Yangi tugilgan va 1 yoshgacha bо‗lgan bolalarda issiqlik boshqaruvchi nerv markazlari yaxshi takommilashmagan bо‗ladi. Bolalarda maza bilish, - temperatura, og‗riq va boshqa turli ta‘sirotlarga javob qaytarish reaksiyasi yoshi kattalashishi bilan ortib boradi. Vegetativ nerv sistemaning tuzilishi. , Vegetetiv nerv sistema ikki neyronli bо‗lishi bilan somatik nerv sistemasidan farq qiladi. Vegetativ nerv sistemasining tolalari nerv^ markazlaridan chiqqach, organga uzilib, gangliy hosil qiladi. Gangliydan chiqqan nerv tolalari organga yetib boradi. Nerv sistemasi simpatik qismining markazlari orqa miya kо‗krak-bel qismlarining yon tarmoqlarida joylashgan. Orqa miya oldidan ikkinchi neyron boshlanib, uning tanasi joylashgan qism umurtqa pog‗onasi oldi simpatik tugunlar hosil qiladi. har ikki tomondagi simpatik stvolda 3 ta bо‗yin, 10-12 kо‗krak, 5 bel, 4 ta dumg‗aza va 1 ta dum tugunlari joylashgan. Bu tugunlardan chiqqan nerv tolalari yurak, qizilо‗ngach, bronxlar, о‗pka, va boshqa ichki organlarni nervlar bilan taminlaydi. Nerv sistemasi parasimpatik qismining markazlari orqa miyaning yuqorigi dumg‗aza qismida, uzunchoq о‗rta miyada joylashagan. Uzunchoq miyadan chiqqan adashgan nerv tolalari
qalqonsimon bez, yurak, bronxlar, о‗pka, qizilungach, oshqozon, ichaklar, me‘da osti bezi, jigar va buyraklarni ta‘minlaydi. Yorta miyadan chiqqan parasimpatik nerv tolalari kо‗z qorachig‗ini toraytiruvchi muskullarni va kо‗zning kipriksimon muskullarini ta‘minlaydi. Vegetetiv nerv sistemasining funksiyalari. Simpatik va parasimpatik nerv sistemasi turli xil funksional xossalarga ega. Ular turli organ funksiyalariga nisbatan qarama-qarshi ta‘sir etadi. Masalan, simpatik nerv sistemasi ta‘sirlanganda yurak qisqarish soni va kuchi ortadi, qon tomirlari torayadi, oshqozon-ichak traktining harakat funksiyalari susayadi, kо‗z qorachig‗i kengayadi, moddalar almashinuvi ortadi. Parasimpatik nerv sistemasi ta‘sirlanganda yurak faoliyati tormozlanadi, ba‘zi qon tomirlari kengayadi, oshqozon ichak traktining harakat funksiyalari ortadi va kо‗z qorachig‗i torayadi. Vegetativ nerv sistemasining‗ funkiiyalari bosh miyaning turli qismlari va bosh miya katta yarim sharlar pо‗stlog‗i bilan boshqarilib turiladi. Vegetetiv nerv sistemasi ham о‗z navbatida bosh miya faoliyatiga ta‘sir etadi. Turli yoshdagi bolalarda vegetativ norv sistemasining rivojlaniish xususiyatliri yaxshi о‗rganilmagan. Yangi tug‗ilgan chaqaloqda yurak minutiga 120- 140 marta qisqaradi va bolaning yoshi ortishi bilan qisqarishning soni kamayib boradi. Bu protsess bolada yurakka parasimpatik nerv sistemasi ta‘siri ortib borishi bilan boqliq. Vogetativ nerv sistemasi funksiyalari rivojlanishi bolaning harakat funksiyalari rivojlanishi bilan bogliq, chunki skelet muskullarinnng qisqarishi reflektor ravishda yurak faoliyatiga ovqat hazm qilishga, nafas olishga, siydik ayirishga, qon bosimi va boshqa funksiyalarni ortishiga sabab bо‗ladi, veg‗yetativ nerv sistemasi funksiyalarini I.P.Pavlov, L.A.Orbeli, A.G. Genetsinskiy, I.M.Bikov va A.A. Arshavskiy va boshqa kо‗pgina olimlar tomonidan о‗rganilgan. Ekstrimal (favqulodda) sharoitlarda vegetativ nerv sistemasi tashqi ta‘sirlarga javob berib, ayniqsa, turli emotsionalreaksiyalarda qon aylanish, nafas, hazm, ayiruv, ichki sekretsiya organlarining funksional holatini о‗zgartirib yuborish hususiyatiga eg‗a. Bunda yurak ritmi, nafas tezlashadi, ter ajralib chiqishi, almashinuv jarayonlari va shu kabilar kuchayadi. Vegetativ nerv sistemasining organizm ichki muhiti doimiyligini saqlashda ishtiroki ayniqsa muhim ahamiyatga ega. a Chunonchi, masalan, havo haroratining kо‗tarilishi, ter ajralishining kuchayishi, shuningdek periferik qon tomirlar sistemasining kengayishi hisobiga issiqlik ajratish bilan о‗tadi. Bularning hammasi tana xaroratini doimiy darajada tutib turish imkonini beradi va organizmning issiqlab ketishiga tо‗siqlik qiladi. Kо‗p qon yо‗qotish xollarida yurak ritmining tezlashuvi kuzatiladi, tomirlar torayadi va umumiy qon aylanishi doirasiga tо‗qimalar va organlardan normal qon aylanishni ta‘minlaydigan taloqdagi depolangan qon otilib chiqadi. Organizmning ana shu va boshqa kо‗pgina reaksiyalari markaziy nerv sistemasining (MNS) oliy bо‗limlarida shakllanadi va vegetetiv nerv sistemasi orqali rо‗yobga chiqariladi.
Download 1.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|