O‟rganish usullari reja: Anatomiyani tekshirish usullari
yarimlikda to‟r pardada bo‟ladi
Download 1.25 Mb. Pdf ko'rish
|
bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi asoslari fanini organish usullari
|
yarimlikda to‟r pardada bo‟ladi.
Photoreceptor qobig‟idan tashkel topgan(nervosumdan tashkel topgan va rangli epitelik qobig‟i(qavat pigmenttosum)va kimki anterior yarmi siliary tanasining pigment epithelium va ko‟z qorachig‟idan iborat 36 .
3636 Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - ―An Introduction to Structure and Function‖ ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 625- bet mazmun va moxiyatidan foydalanildi
Analizatorlar yordamida tashqi dunyo aniqlanadi. Retseptorlardan informatsiyalarni bosh miyaga borishi natijasida organizmda о‗z-о‗zidan boshqarilish vujudga keladi. Masalan, qonning tarkibi о‗zgarsa, shunga bogliq holda qon tomirlar devorida qо‗zg‗olish tormozlanish vujudga, keladi.
Teri analizatorining tuzilishi. Teri kо‗p qavatli epiteliy tо‗qimasidan tashkil topgan bо‗lib, organizmni tashqi tomondan о‗rab turadi. Teri organizmni tashqi muhitning zararli ta‘sirlaridan himoya qiladi va tashqi muhitdagi termik, mexanikaviy, fizikaviy va boshqa ta‘sirlarni sezadi. Bulardan tashqari issiqlikni boshqarishda va moddalar almashinuvida ham qatnashadi. Teri qalin bо‗lib tanada о‗rtacha 1,6 m satxga ega. U uch qavatdan ustki epiteliy qavat- epidermisdan, о‗rta qavat - biriktiruvchi tо‗qimadan iborat, asl teri - dermisdan va ichki qavat - teri osti yog kletchatkasidan tuzilgan. Epidermis kо‗p qavatli epiteliydan tuzilgan bо‗lib, ustki qavati yemirilib, ostki qavati yangi hujayralar hosil qilib turadi. Yosh bolalarda epidermis yupqa bо‗ladi. Epidermis qavat tekis, yaxlit (butun) bо‗lgani uchun organizmga infeksiya о‗tkazilmaydi. Haqiqiy teri-derma qalin bо‗lib, epidermis tagida joylashtan. Haqiqiy terida ter bezlari, soch va tuklar ildizi, qon tomirlari, retseptorlar va pigment hujayralari bо‗ladi. Ter bezlari terining hamma qismida tarqalgan bо‗lib, faqat labning pushti qismida, jinsiy olat boshchasida, quloq suprasida bо‗lmaydi. Ular qо‗l-oyoq kaftida, chot bо‗kimida, qо‗ltiq ostida zich joylashgan bо‗ladi. Odamning 1 sm2 terisida 500-1000 tagacha ter bezlari bо‗ladi. Ter bezlarining naychasi ingichka bо‗lib, uzunligi 2 mm kelad,i, u terining epidermis qismida teshik bilan tashqariga ochiladi. Ter bezlarining faoliyati tufayli organizmdagi ortiqcha suv, mochevina va turli tuzlar tashqariga chiqarilib, organizmda energiya almashinuvi rostlanib turadi. Yosh bolalarda ter bezlari mayda, yetarlicha rivojlanmagan bо‗ladi. Terining kо‗p qismi soch va tuklar bilan qoplangan bо‗lib, ularning ildizi hakikiy terida joylashgan. Soch tuklar о‗zgargan epiteliy hujayralardan iborat, piyozchasi tirik bо‗ladi, ular kо‗payib turadi. Soch ildizida piyozchasi bо‗lib, u qon tomirlar va nerv tolalari bilan ta‘minlangan. Soch piyozchasining ikki yonida yog‗ bezlari bо‗lib, ular sochni moylab turadi. Soch va tuklarning rangi tarkibidagi pigmentga bog‗liq. Soch-tuklar ildizining yonida ular holatini о‗zgartiradigan silliq: muskullar bо‗ladi. Tirnoqlar teri epidermiyasining о‗zgargan holatidir. Haqiqiy terida qon tomirlari juda kо‗p bо‗ladi. Ular teri osti kletchatkasida anastomoz hosil bо‗lib, qon tomirlar turini vujudga keltiradi. Terida retseptorlar turli miqdorda tarqalgan bо‗lib, ba‘zilari epidermisda haqiqiy terining surgichsimon qismida pardalarda tutaydi. Terining turli qismlaridagi sezuvchi retseptorlar soni ham 30000 taga yetadi, taxminan 1 sm2 da 3 ta, sovuqni sezadigan retseptorlar 250000 taga yaqin bо‗lib, 1 sm2 da 12-13 ta bо‗ladi. Terida og‗riqni sezuvchi retseptorlar о‗rta hisobda har 1 sm da 130 ta bо‗ladi. Terining sezish xususiyati organizm nerv sistemasining holatiga, ta‘sir kuchiga qarab о‗zgaradi. Terining funksiyalari. Tashqi dunyoni bilishda teri analizatori muhim rol о‗ynaydi. Terida taktil, ogriq va harorat ta‘sirotlarini qabul qilib oluvchi retseptorlar joylashgan. Teri turli sezgi bilan bog‗liq bо‗lgan afferent tolalari orqa miyaning orqa shoxi va bosh miyaning alohida qismlari bilan bog‗langan bо‗ladi. Teri analizatorini nerv markazi bosh miya yarim sharlar pо‗stlog‗ining orqa markaziy chuqurligida joylashgan bо‗ladi. Teri sezgisi: ogriq issiq, sovuq, tegish va bosim turlariga bо‗linadi. Taktil sezga tegish va bosim sezgilaridir. Taktil retseptorlari barmoq uchlarida, kaftning ichki yuzasida, oyoq panjasi tagida tilning uchida va boshqa qismlarda kо‗proq joylashgan. Orqada va bо‗yinda retseptorlar kamroq joylashgan. Terida hammasi bо‗lib 500-1000 retseptorlar bor. Terida melanin pigmenti bо‗lib, u teriga rang beradi. Bu pigment • uyosh nuri ta‘sirida D vitamin ishtirokida kо‗payadi. Teri osti yog‗ kletchatkasi bevosita teri ostida joylashgan. bо‗lib, ayollarda qalin, erkaklarda yupqaroq. Shuning uchun ayollarning tashqi kо‗rinishi silliqroq bо‗ladi. „Erkaklarda esa qon tomirlar, muskul dо‗ngliklari bilinib turadi. Teryda taxminan 500 000 ta tuygu retseptori bо‗lib, ular hisobda' 1 sm2 da 25 tadan joylashgan, qо‗l barmogining uchlarida zichroq bо‗ladi. Teri analizatorlari xomilaning ona kornida shakllana boshlaydi. Yangi tug‗ilgan bola terisi retseptor tuzilmalar bilan" juda yaxshi ta‘minlangan bо‗ladi. Shu bilan birga bolaning yoshi ortishi bilan teridagi retseptorlar tuzilmalar morfologik va funksional tomondan rivojlanib boradi. Bola yura boshlashi bilan oyoq panja osti terisidagi retseptorlar soni orta boshlaydi. Bolaning bir yoshda terining retseptor tuzilmalari katta odamnikiga uxshab ketadi. Terida bosim sezgisiga nisbatan moslanish hosil buladi. Yangi tugilgan bolada taktil sezgisi ancha yaxshi rivojlangan. Yangi tug‗ilgan va kо‗krak yoshidagi bolalarda ogiz, kuz, lab, kaftning ichki kaft yuzasi oyoq tagi sezgirroq buladi. Taktil sezgisi odamning butun hayoti mobaynida о‗zgarib turadi. Odamning 35-40 yoshida terining sezgirligi eng yuqori bulib, sо‗ng keksalikda kamayadi. Ta‘m bilish analazatori. Ogiz bushligidagi shilliq qavatning epitelisida yumshoq yokya oval shaklidagi ta‘m sezish piyozchalari joylashgan. Har bir piyozchada 2-6 ta ta‘m bilish hujayralari joylashgan. Katta odamda piyozchalarning umumiy soni 9 minggacha boradi. Ta‘m bilish piyozchalari tilning shillik qavatidagi sо‗rg‗ichlarda joylashgan. Tilning uchida 150-200 ta zamburugsimon ta‘m bilish piyozchalari tilning asosida esa bargsimon piyozchalar bor. Bundan tashqari ta‘m bilish. piyozchalari yumshoq tanglay yuzasida, yutqumni orqa devorida va haqildoq ustligida juda siyrak joylashgan bо‗ladi. Har bir ta‘m bilish piyozchalaridan, 2-3 nerv tolalaridan markazga intiluvchi impulslar о‗tadi. Tilda shirin, achchiq, nordon va shо‗rni sezuvchi ta‘m bilish retseptorlari joylashgan. Shiringa tilning uchi, achchiqqa asosi, nordonga ikki yon qismi, pgо‗rga esa tilning uchi va asosi sezgir bо‗ladi. Moddalarning ta‘mi bu moddalar suvda yoki sо‗lakda suyultirilgan holda qabul qilinganda yaxshi seziladi. Turli moddalarga ta‘m bilishning yashirin davri turli davomlikda shо‗r uchun eng qisqa (0,12-0,5 sek) achchiq maza uchun davomliroq (0,22-2,2 sek) bо‗ladi. • Nordon moddalar reflektor ravishda yurak qisqarishini tezlatadi, qon tomirlar devorini toraytiradi, teri haroratini pasaytiradi. Shirinliklar - tomirlarni reflektor ravishda kengaytiradi, oyoq qon tomirlarini qonga tо‗lishini orttiradi, miyaning ichki qismidagi bosimni kamaytiradi va tana haroratini orttiradi. Yangi tutilgan bolaning birinchi soat va birinchi kuni hayotida nordon, achchiq, shо‗r va shirin ta‘sirotlarga javob reaksiya£i ta‘sirlovchining xarakteriga mos kelmaydi. Reaksiyani adekvat emasligi ta‘sirlovchilarning natijasi hisoblanadi. Bolaning 8-10 kunlaridan boshlab shirin moddzlarga adekvat reaksiya vujudga kela boshlaydi (M.M.Kolsova, 1958). Bola 2 oyligidan boshlab shirin suvni oddiy suvdan farqlay boshlaydi. Bola 4 oyligidan boshlab shakar va tuzni tuyingan yoki tuyinmaganligini ajrata oladi. Masalan, 0,4% li osh tuzini 0,2% lidan, 2%li -and eritmasini 1%lidan far • • iladi (I.P.Namanova, 1941, N.I.Kasatkin, 1951, V.A.Osepyan, 1957). Bolaning bir yoshidan to 6 yoshigacha ta‘m bilish retseptorlarini sezgirligi ortib boradi. Maktab yoshidagi bolalarning ta‘m bilishi katta odamlarning, ta‘m bilishdan kam farq qiladi. Keksalarda ta‘m bilish sezgisi kamayadi. Hid bilish analizatori. Turli moddalarning hidi burunning yuqori chig‗anoqlarining о‗rta qismi va burun tо‗sig‗ining shilliq pardasidagi maxsus retseptorlar yordamida bilinadi. Hidlov hujayralari joylashgan ' shilliq parda yuzasi 5 sm2. Shilliq pardadagi xid biluv ; hujayralarining о‗siqlari hidlov nervini hosil qiladi. Hid sezgisi modda zarralari hidlov sohasining shilliq pardasiga tushib, hid biluvchi hujayralarga ta‘sir etishi natijasida vujudga keladi. Odamda hid biluvchi nerv hujayralarida sezilib nerv impulsi markazga intiluvchi nerv tolalari orqali pо‗stloq ostki nerv markazlariga undan bosh miya yarim sharlar pо‗stlog‗idagi hidlov zonasiga boradi. Hid bilish tufayli odam va hayvonlar turli gazlarni va ovqat hidini sezadi. Hid sezgisi nihoyatda о‗tkir va nozik hisoblanadi. Modda havoda juda oz tarqalgan bо‗lsa odam uning hidini sezadi. 1 litr havoda 1:1,000 000 g efir bо‗lganda odam uning hidini sezadi. Hidlov organi ayniqsa vodorod sulfid gazini hidiga nihoyatda sezgirdir. Ba‘zi bir hayvonlarda hid bilish sezgisi juda ham nozik bо‗ladi. Ba‘zi iskovich itlar havodagi oz miqdordagi gazlar hidini sezadi. Boshqa sezuv organlari kabi hidlov organi ham uzoq ta‘sirlashga javoban qо‗zgaluvchanlikni kamaytiradi. Yangi tug‗ilgan bola fialka, valerian, lion, anis va boshqa nohush hidlarga nisbatan va mimikasini о‗zgartirish, nafas olish va pulsni о‗zgarishi bilan javob beradi. Kuchli hidlar ta‘sir ettirilganda bola chuqur va tez-tez nafas oladi va puls urishi о‗zgaradi. Turli hidlarni tо‗liqroq ajrata bilishi bolaning 4 oyligidan boshlanadi. Bog‗cha yoshidagi bolalarda hiddash retseptori rivojlanishda davom etadi. Qurish analizatori. . Qurish analizatori tashqi dunyodagi narsalarni katta-kichikligi, rangi, shakli, bizdan qancha masofada turganligi haqida tasavvur hosil qilishimizda yordam beradi. Kishilarning mehnat faoliyatyda qurish analizatori juda muhim rol о‗ynaydi. Kuzning bevosita ta‘sirlovchisi yoruglik bо‗lib, yoruglik kuz retseptorlariga ta‘sir etib, kо‗ruv sezgisini hosil qiladi. Kо‗ruv organi bolaning 10-12 yoshgacha anatomik va fiziologik jihatdan rivojlana boradi. Download 1.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|